سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

سەودازەدەکەی زوڵفت، ئەزهاری لەکن پەشمە

1
سەودازەدەکەی زوڵفت، ئەزهاری لەکن پەشمە
دوور لەو گوڵە بێ خارە، گوڵزاری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 474
سەودازەدە: ئەوەی دەردی عەشق لێی دابێ .
ئەزهار: جەمعی زەهرە وات گوڵ .
پەشم: هیچ و پوچ .
خار: دڕک .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەو کەسەی گروفتاری دەردی خۆشەویستیی زوڵفی ڕەشی تۆ بووبێ، گوڵی زەرد و سووری لا هیچ و پوچە و، مادەم لای گوڵی بێدڕکی ڕووی تۆدا نەبێ، گوڵزاری بەلاوە بێ بایەخە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (گوڵ) و (خار) دا طیباق هەیە.
دەستنووس
زوڵفت (ک): خاڵت. ئەزهاری (چر): ئیظهاری، واتە دەربڕینی خۆشەویستییەکەی. بێ خارە (کم) و (من): یەعنی ڕوو. (ک): بێ چارە. بەم پێیە ئەم وشەیە پەیوەندی بە ڕستەکەی پاشەوەیەوە ئەبێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی لاپەڕە 474:
سەودازەدەکەی زوڵفت، ئەزهاری لەکن پەشمە
دوور لەو گوڵە بێ خارە، گوڵزاری لە کن پەشمە

شەرحەکە ڕاستەواتای وشەکانی کردووە بە مەعنا لێکدانەوە. بۆرە مەعنایەک هەڵدەستێ لە کەرتکردنی «ئەزهاری» و بکرێتە «ئەز» – «هاری». واتاکەی وەهای لێ دێ: سەودازەدەکەی زوڵفی تۆ، ئەز [واتە: من] لەبەر شیددەتی شەیداییەکەی دەردی «هاری»ـی لا هیچە. گوڵزاریشی لا پەشمە، دوور لە گوڵی ڕووی تۆ [وەک کە دەگوترێ: دوور لە تۆ فڵان مرد]. چونکە گوڵزار لەفزی گوڵی تێدایە بۆیە دەڵێ: دوور لە گوڵی تۆ.
نیوەبەیتی یەکەم مەعنای ڕواڵەتی وشەکانیش هەڵدەگرێ. بە ڕای من نالی ئەگەر ئەو "ئەز" و «هاری»ـیەی مەبەست نەبایە دەیگوت «گوڵناری لە کن پەشمە» کە شیکترە لە «ئەزهار»ی عەرەبی بە خۆی و بە ڕێژەی جەمعییەوە. گوڵنار لەگەڵ گوڵزاری نیوەبەیتی دووەمیش هاو ئاهەنگە.
2
صۆفیی کە گرانبارە، بێ مەغز و سەبوکبارە
صووفپۆشێ غەمی بارە، ئەو باری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 474
بێمەغز: بێمێشک و تێنەگەیشتوو .
گرانبار: بار قورس .
سەبوکبار: بار سووک . کینایەیە لە بنیادەمی بۆش و هیچ و پووچ کە شتێک نەبێ مێشکی پێوە خەریک بکا .
صووفپۆش: کەسێ بەرگی خوریی لەبەر کردبێ .
ئەوبار: جەمعی وەبەره واتە کورگ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: صۆفیی کە ڕیش و مێزەرە و تەزبیحێکی گەورەی هەڵگرتووە و باری خۆی پێ قورس کردووە، لەڕاستیدا کابرایەکی بێمێشک و بێکارە. ئەو خورییپۆشەی کە باری خەمی بەسەر شانەوە بێ و بیر بکاتەوە، گوێ بە کورگ و خوریی نادا و ئەو جۆرە شتانەی بەولاوە هیچ و بێ ئایە و مایەیه.
دەستنووس
صووفپۆشێ غەمیبارە (چر) و (خا): صووفپۆشەوو غەمبارە. (چن): صووفپۆش و غەمی بارە. (عم) و (گم): صووفپۆشی غەمی یارە. (کم) و (من): صووفپۆش و غەمبارە. (ت): صووفپۆش غەمبارە. (ک) و (اح): صووفپۆشە غەمبارە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 474:
صۆفی کە گرانبارە، بێ مەغز و سەبوکبارە
صۆف پۆشی غەمی بارە، ئەوباری لە کن پەشمە

دوو تێکست و دیوانی گیویش نیوەی دووهەمی بەیتەکان بەم جۆرە نووسیوە: «صوف پوشی غەمی یارە، ئەوباری لە کن پەشمە».
شەرحەکە لە نیوەی یەکەمی بەیتەکە، کەم و زۆر، قسەی ئەو دەکاتەوە. لە شەرحی نیوەبەیتی دووهەمدا دەڵێ: ئەو خوری پۆشەی باری خەمی بەسەر شانەوە بێ و بیر بکاتەوە، گوێ بە کورگ و خوری نادا و ئەو جۆرە شتانەی بەلاوە بێ ئایەومایەیە... ئەم بیروڕایە بەحاڵ ڕزگار بووە لەوەی بۆ شەرحی نیوەبەیتی یەکەمی داناوە: صۆفی سەرەوە گران بارە... صوف پۆشی بەرەوەش غەمی بارەکەیەتی، ئیتر لە کوێ جودا دەبنەوە. بەڵام کە «یار» هاتە ناوەوە حیسابەکە گۆڕا چونکە بە هۆی غەمی یارەوە صوف پۆشەکە «ئەوباری» لە لا پەشمە. «ئەوبار» هەم جەمعی وەبەرە بە واتای کورگ و هەم دەشێ وشەکە کەرت بکرێ بۆ: «ئەو» و «بار».
3
دێوانە کە شەیدا بێ، تووکی سەری سەودا بێ،
قەط هیچی لەسەر نابێ، دەستاری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 475
دەستار: مێزەر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دێوانە کە گرفتاری دەردی دڵ بێ و عاشق بێ و عەشق تەنانەت گەیشتبێتە تووکی سەریشی و ڕووتاندبێتیەوە، هیچی نابێ دایپۆشێ و هیچیش نانێتە سەری و مێزەریشی بەلاوە قسەی قۆڕە.. تەنها ئەوانەن گوێ بە دیمەن ئەدەن، کە لەڕاستییەوە دوورن و پێویستیان بە شاردنەوەی کون و کەلەبەر و ناتەواویی خۆیان هەیە.
لە ڕستەی (قەط هیچی لەسەر نابێ) دا مەعنایەکی ناسکیش هەیە، ئەوەتە: تەنانەت ئەگەر (هیچ) ـیش بکاتە سەری، کە دیارە (هیچ) هیچ نییە تا بکرێتە سەر، مێزەر هەر ناکاتە سەری !
هاوئاوازییەکی جوان لەنێوان (شەیدا بێ) و (سەودا بێ) و (لەسەر نابێ) دا هەیە.
دەستنووس
نیوەی یەکەمی ئەم بەیتە لە (عب) دا بەم جۆرەیە:
تووکی سەری شەیدا بێ، دێوانە کە ڕیسوا بێ
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 475:
دێوانە کە شەیدا بێ، تووکی سەری سەودا بێ،
قەط هیچی لەسەر نابێ، دەستاری لە کن پەشمە
شەرحەکە نوکتەی بەیتەکەی نەدۆزیوەتەوە کە بریتییە لە دوو واتایی «قەط هیچی لەسەر نابێ». ڕاستەواتاکەی هەرە سادەی بەیتەکە ئەگەر «هیچی لەسەر نابێ» تەنها کڵاو و مێزەر بگرێتەوە لە لایەن واتاوە سادەلەوح دەردەچێ، دەمێنێتەوە سەبکی جوان و قەشەنگی و بەس.
نالی دەڵێ: دێوانەی دەردی عیشق بگاتە پلەی ئەوتۆ، مووی سەری سەودای لێ دابێ و تێک ئاڵابێ وەک کە دێوانە پێیانەوە دیارە موویان درێژ و گرژ و لوول و خواردووە، ئا ئەم تەرزە دێوانەیە هەرگیز هیچ گلەیی و سزا و توانجی بەسەرەوە نامێنێ و عەیبی لێ ناگیرێ، وەک کە بڵێی: فڵانە کەس هیچی لەسەر نەبوو، بەردرا. «دەستاڕی لە کن پەشمە» بۆ ڕاستە مەعنای وشەکان و بۆ ئەمەی دەیڵێم دەڕوات. «پەشم»ـەکەش مناسبی لەسەرنانە و مێزەرێکی زبریشە، جگە لە واتای «بێبایەخی».
4
سینەی دڵی بێ کینە، صافە وەکو ئایینە
مەستوورە بە پەشمینە، ئەسراری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 475
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەو سینەیی کە دڵی بێکینەی تیابێ، وەک ئاوێنە صاف و خاوێن و بێگەردە، تەنها پارچە قوماشێکی خوریی بەسەرەوەیە دایپۆشیوە، هیچ ڕازێک لە کەس ناشارێتەوە و جێگەی فڕوفێڵ و پیلان نانەوە نییە، ڕازداریی بەلاوە کارێکی هیچ و پووچە، ئارەزووی لەوەیە بەئاشکرا و بێ پێچوپەنا مامەڵە لەگەڵ خەڵک بکا.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (سینە) و (کینە) دا جیناسی لاحیق و، لەنێوان ئەم دوانە و (ئایینە) و (پەشمینە) دا و هاوئاوازییەکی ناسک و جوان هەیە. لە نێوان (مەستوورە بە پەشمینە) و (ئەسراری لەکن پەشمە) شدا جۆرە طیباقێکی جوانی مەعنا هەیە.
دەستنووس
صافە: (ت) و (ک) و (اح) و (عب): صافیی. ئایینە (چر) و (عم) و (گم) و (ت) و (ک) و (اح) و (خا): ئاوێنە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەم لە لاپەڕە 475:
سینەی دڵی بێکینە، صافە وەکوو ئایینە
مەستوورە بە پەشمینە، ئەسراری لە کن پەشمە

شەرحەکە لێرەشدا وەکوو لە بەیتی پێشوودا، ڕاستەواتای لەفزەکانی گوتۆتەوە. من دەڵێم: سینەی دڵی بێکینە ئەو دێوانەیەی باسکراو [سینەی دڵی – واتە دڵی دێوانە] وەکوو «ئایینە»: وشەی «ئایینە» هەم ئاوێنە هەڵدەگرێ هەم «ئایین – دین – ئیمان». بەوەدا «ئایینە» دەبێتە «مبتدا و خبر» وەک کە بڵێی «صافە، وەکوو ئیمانە». ئەم مەعنایەی دین و ئیمان ڕێک دێت لەگەڵ «ئەسراری لە کن پەشمە» چونکە ئیمان بێگەردە و خۆی ناشارێتەوە، تەنها سینەی دێوانەکە داپۆشراوە بە پەشمینە، کە بریتییە لە مووی سەر سینگی کە بەشێکە لە لەش.
وشەی «ئەسرار» بێگومان «أسرار» نووسراوە لە سەردەمی نالیدا. ئەم وشەیەی «اسرار» هەم «ئەسرار»ی باسکراو دەگرێتەوە هەم «إسرار- ئیسرار» کە بە واتای میحاقی مانگ دێت. بەمەشدا هەموو خۆ شاردنەوە و نهێنبوون بە لای دێوانەوە دەبێتە هیچ.
5
عاشق کە دەکا ڕاوی، ظوڵماتی شەوە داوی
موژگانی تەڕە چاوی، بێداریی لەکن پەشمە
لاپەڕەی 476
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دڵدار کە ئەیەوێ یاری خۆی دەسگیر ببێ و ڕاوی بکا، تاریکیی شەو ئەکا بە داو و ئەیەوێ بەهۆی تاریکییەوە دەستی پێ بگا. مەسەلەی شەونوخونیی بەلاوە شتێکی ئاسانە و لەوە ناترسێ کە خەو ڕێگای لێ بگرێ، چونکە برژانگی هەمیشە تەڕی فرمێسکە و، کەسێکیش کە برژانگی تەڕ بێ خەو ناچێتە چاوی.
دەستنووس
دەکا (کم) و (من): ئەکا.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 476:
عاشق کە دەکا ڕاوی، ظولماتی شەوە داوی
موژگانی تەڕە چاوی، بێداری لە کن پەشمە

لێرەشدا وشەی «بیدار» بە «بێدار» نووسراوە. بێگومان نالی «بیدار»ی نووسیوە کە بە دوو جۆر دەخوێندرێتەوە: «بیدار» بە واتای بەخەبەر، نەنوستوو. «بێدار – بێ دار» بە واتای بێ خانە. لەمەوە عاشیق هەم نەنووستن و هەم بێخانەیی بەلاوە پەشمە.
وشەی «داوی»، ئەویش دوو واتا هەڵدەگرێ، یەکیان وەک شەرحەکە بۆی چووە و ئاشکرایشە کە داوی ڕاوچییە. دووهەم، بە واتای «داوی» لە «دوی، یدوی» بە واتای «تەداویکەر – پزیشک، شیفابەخش». لێرەدا ئەو ڕەخنەیە هەڵناسێ کە گۆیا عاشق بە شەو دەردی گرانە چونکە بەیتەکە خۆی بەو لایەدا نەچووە. بە عەکسەوە لە شەو ڕازییە.
6
صووفیی! چییە ئیشی تۆ؟ هەر کایە حەشیشی تۆ!
عاشق وەکوو ڕیشی تۆ، هەوساری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 476
کایە حەشیش: ئەوەی خەریکی کاری هیچ و پووچ بێ .
هەوسار: ئەو پەتەی لە ملی وڵاخی ئەکەن و ئەیبەستنەوە پێی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: صۆفیی ! تۆ خەریکی چیت؟ ! تۆ کابرایەکی مایەپووچی، یاخود کردارت وەک پووش وایە و لە کا بەولاوەشی لێ پەیدا نابێ، مەبەستی لە بێمایەیی کرداریەتی. بەڵام دڵدار، خۆی بەم شتە هیچ و پووچانەوە خەریک ناکا کە تۆ خۆتیان پێوە خەریک ئەکەی. ئەو هەوساری وڵاخ و ڕیشی تۆی لا چون یەکە کە کردووتە بە هۆی بەستنەوەی ئازادیی و سەربەستیت.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە نێوان (ئیش) و (ڕیش) دا جیناسی لاحیق و، لە نێوان (ئیشی تۆ) و (ڕیشی تۆ) و (حەشیشی تۆ) دا هاوئاوازییەکی بەتام هەیە.
دەستنووس
صۆفیی (عب): واعیظ.
7
چەن واسیمە ئەم ذیهنە، ئەفلاکی تیا ڕەهنە
ئەجبالی لە لا عیهنە، ئەدواری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 476
ڕەهن: مەرهوون، ڕاگیراو .
ئەجبال: جەمعی جەبەلە واتە کێو .
عیهن: خوری .
ئەدوار: جەمعی دەورە واتە چەرخی گەردوون .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ماشەڵڵا لە ئاسۆی بیرم چەند بەدەرەتانە.. ئەم گێتییەی هەموو تیایە و هەمووی تیا ڕاگیراوە و، لە هەموو شتێ ئەزانم و شارەزام.. کێوی سەختم لا وەک خووری وایە و، چەرخی گەردوونم لا شتێکی بێبایەخە. مەبەستی لەوەیە گرانترین بابەتم بەئاسانیی بۆ لێک ئەدرێتەوە و لەسەر هیچ شتێ پەکم ناکەوێ و هیچ بە گران نایەتە پێش چاو.
دەستنووس
چەن: تەنها (چر). نووسخەکانی تر هەموو: (چەند).
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سێهەمی لاپەڕە 476:
چەن واسیعە ئەم ذیهنە، ئەفلاکی تیا ڕەهنە
ئەجبالی لە لا عیهنە، ئەدواری لەکن پەشمە

شەرحەکە بە بیریدا نەهاتووە کە «ئەدوار... و ئەجبال» بە لای ذیهنەوە یەکیان وەک پەشم و ئەوی دیکە وەکوو «عیهن – عهن»ـە ئیشارەتە بۆ ئایەتی «یوم تکون السماءکالمهل و تکون الجبال کالعهن» لە سوورەتی «المعراج» دیارە لە بەیتەکەدا چیاکانی بە خوری [یان لۆکە]ی شیتەڵ کراو و «أدوار»ی ئاسمانیش بە «مهل – موهل» واتە شتێکی ناچیز داناوە. بە پشتیوانیی ئایەت نەبوایە ئەو داوایە زل و زەبەللاحە جێی نەدەبۆوە، نالیش لە بادی هەواوە شتی وەهای نەدەگوت.
لە بەیتی کۆتایی بڕە شیعرەکە، نالی کە دەڵێ: «نالی» کە قەدەح و نۆشم و مەستانەوو سەرخۆشە»، مەبەستی شەراب نییە، یان هەر نەبێ، شەرابی دنیایی نییە چونکە هەر تازە بە ئایەتی قورئانەوە ئاسمان و چیاکانی هەڵتەکاند. دیارە قەدەح نۆشی ئاخیرەتە.
8
«نالیی» کە قەدەحنۆشە، مەستانە و سەرخۆشە
خامۆش و نمەدپۆشە، ئەشعاری لەکن پەشمە
لاپەڕەی 477
قەدەحنۆش: نۆشکەری پیاڵەی مەی .
نمەدپۆش: ئەوەی فەرەنجی لەبەر بکا . کینایەیە لە بنیادەمی دەروێشمەشرەب .
ئەشعار: جەمعی شیعرە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: نالییی ئینسانێکە مەیخوار و عاشق و سەرمەست و بێئاگا لە دنیا و هەرچیی بە دنیاوەی ببەستێتەوە.. بێ‌دەنگە، خۆی لە کاری کەس تێهەڵناقورتێنێ و تەنانەت شیعریش، کە شاکاری دەستیەتی، بەلایەوە هیچە، یاخود ئەوەندە ئاسان بەدەستیەوە دێت، بە هیچی ئەزانێ.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (نۆش) و (خۆش) و (پۆش) دا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
ئەم بەیتە لە نووسخەی (چن) دا بەم جۆرەیە:
«نالییی» کە نمەدپۆشە، مەستانەو و سەرخۆشە
خامۆشە، نە مەدهۆشە، ئەشعاری لەکن پەشمە
ئەگەر لەبەر ناکۆکیی نێوان (مەستانەو و سەرخۆشە) و (نە مەدهۆشە) نەبوایە ئەم نووسخەیەمان هەڵئەئاوێرد، بەڵام ئەو ناکۆکییە لێمان نەگەڕا.
قەدەحنۆشە (ک) و (اح): نمەدپۆشی. مەستانەو و (ت): مەستانەیی. سەرخۆشە (ک) و (اح): سەرخۆشی.