سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

شکەنجی عەرض و طوولی پێچی زوڵفت بێ سەرەنجامە

1
شکەنجی عەرض و طوولی پێچی زوڵفت بێ سەرەنجامە
مەثەل طوولی ئەمەل، عومری خضر، زنجیری سەودامە
لاپەڕەی 470
شکەنج: ئاڵۆزیی و باخواردن و شکانەوەی زوڵف .
عەرض: پانایی .
طوول: درێژیی .
سەودا: عەشق .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئاڵۆزیی و باخواردنی زوڵفی پێچ پێچت بەلای پانیی و درێژیدا، شتێکە بنیادەم سەری لێ دەرناچێ و ناگاتە ئەنجامێک لەبارەیەوە. بەڵام منیش هیوام لا نابڕێ و هەمیشە هەر بە تەمای ئەوەم شتێکم لەم ڕووەوە دەسگیر ببێ و، چونکە بنیادەم تا ئەمرێ ئومێدی هەر زۆرتر ئەبێ، ئەگەر عومری خەزرەتی خضریشم بدرێتێ، کە ئەڵێن تا قیامەت ئەژیی، کەڵکەڵەی ئەم هیوایە وەک زەنجیر هەر ئەمبەستی بەخۆیەوە و لە کەللـەم دەرناچێ.
ئەشگونجێ مەعنای بەیتەکە بەم جۆرە لێک بدرێتەوە کەوا ئەم ئازار و سزایەی لە بادانی زوڵفی پێج پێچتەوە بە باری پانیی و درێژیدا تووشم ئەبێ، بڕانەوەی نییە، وەک چۆن هیوای ئادەمیزاد و عومری حەزرەتی خضر و زنجیری عەشقی تۆ کە منی پێ گیرۆدە بووم، ئەوەندە دوور و درێژن وەک بڵێی بڕانەوەیان نەبێ.
بەپێی مەعنای پێشوو ڕستەی (عومری خضر) لەطافەتی تیا ئەبێ، چونکە ئیشارەتە بۆ عومری حەزرەتی خضر پێغەمبەر و، نالیییش ناوی (خدر) بووە.
دەستنووس
زوڵفت (چن) و (عم) و (ت) و (ک) و (عب) و (اح) و (من) و (خا) و (خب): زوڵفی. مەثەل: (چر) و (کم) و (عب) و (من) و (خا): بەڵێ. (گم): وەکوو !
2
بە شەڕ هاتن ڕەقیب و موددەعیی، من خۆشی خۆشیمە
کە دەعوایە، له هەر لایە بکوژرێ سوودی ئیسلامە
لاپەڕەی 471
موددەعیی: ئەوەی لەخۆیەوە ئیددیعای خۆشەویستی یار ئەکا و بەدرۆ خۆی پیا هەڵئەواسێ .
دەعوا: هەرا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بەدکاری ناحەز و خۆ هەڵپەسێنەری درۆزن بوو بە شەڕیان لەسەر حۆشەویسیی یار، کە یاریش لەڕاستیدا هیچیانی خۆش ناوێ و یاری ئێمەیە. من خۆشی خۆشیمە کەوا ئەوان هەردوکیان لەناو خۆیانا هەرایانە، هەر کامیان بکوژرێ سوودی ئێمەیە کە دڵداری ڕاستین، چونکە وەک چۆن دوو کافر لەبەینی خۆیانا ببێ بەهەرایان، سوودی ئیسلامە، لەبەرئەوە کە هەر کامیان لەناوبچێ، بەش بەحاڵی ئیسلام کافرێ کەم بووەتەوە - بەگژیەکاچوونی ئەمانیش سوودی ئێمەیە.
3
ئیشارەم کردە ئەبرۆی، یەعنی: میحرابت کەچە، فەرمووی:
ئەمە قیبلەی تەمامی عالەمە، جێی جیلوە ئیمامە
لاپەڕەی 471
کەچ: لار .
تەمام: هەموو . ڕاست .
جیلوە: دەرکەوتن .
ئیما: ئیشارەت .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئیشارەتم کردە برۆی یار، تێم گەیاند کەوا برۆکانی لارن و، یاریش لە وەڵامدا فەرمووی بەڵێ ڕاستە برۆم لارە، بەڵام قیبلەی ڕاستەقینەی هەموو خەڵکی جیهانە و، جێی دەرکەوتنی ئیشارەت کردنمە بۆ دڵدارانم، کە ئیشارەت بۆ یەکێکیان بکەم لە برۆمەوە دەرئەکەوێ.
ئەشگونجێ مەعنای (جێی جیلوەی ئیمامە) ئەوەبێ کە: جێی دەرکەوتنی پێشنوێژە، کە چاومە. دیارە چاو لە ناوەند دەرئەکەوێ و برۆ وەک میحرابی مزگەوت وایە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە وشەی (تەمام) دا لەطافەت هەیە، چونکە مەعنای (هەموو) یش و مەعنای (ڕاست) ی بەرابەری (کەچ) یش ئەگەیەنێ.
لە وشەی (ئیما) شدا کە لەگەڵ ضەمیری موتەکللیمی (م) و ضەمیری غائیبی (ە) یەکخراوە و بوون بە (ئیمامە)، ئیشارەتێک بۆ وشەی (ئیمام) پێکهاتووە کە واتە پێشنوێژ و، نالییی گەیاندنی مەعناکەشی مەبەست بووە و، لەگەڵ (میحراب) و (قیبلە) و (عالەم) دا تەناسوبیان لەنێواندایە.
دەستنووس
میحرابت کەچە (عم) و (کم) و (گم) و (من): میحرابی کەچی. بەم پێیە ئەگونجێ (کەچی) صیفەتی (میحرابی) بێ و ئەشگونجێ وەڵام بێ. تەمامی (عم) و (گم): تەواوی.
جێی جیلوەی (چن) و (عم) و (گم) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب): جێ جیلوەی. (کم): جێی سوجدەی. (من): جێ سوجدەیی. (ت): میحرابی. ئیمامە - بەمەعنا: ئیشارەتمە - (چن) و (عب): ئیمامە - بەمەعنا: پێش نوێژە -. (من): عامە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 471:
ئیشارەم کردە ئەبرۆی، یەعنی: میحرابت کەچە، فەرمووی:
ئەمە قیبلەی تەمامی عالەمە، جێی جیلوەی ئیمامە

چوار تێکستی ناو شەرحەکە و دیوانی گیویش لە جیاتی «میحرابت کەچە» نووسیویانە «میحرابی کەچی» ئەمیشیان لەبارتر و پاراوترە مەعناکەشی پێ کەم ناکات. «جیلوەی ئیمامە» دەبێ بخوێندرێتەوە «جیلوەیی مامە» لەبەر کێشی بەیتەکە. نیوەبەیتەکەی وەهای لێ دێ: «ئیشارەم کردە ئەبرۆی یەعنی میحرابی کەچی فەرمووی:».
دەشێ «میحرابی کەچی» صفەت و مەوصوف بن، دەشکرێ لێک بترازێن و بڵێین: «یەعنی میحرابی» و وشەی «کەچی» سەربەخۆ بێ بەو مەعنایەی کە دەیزانین.
لە بەیتەکەدا شتێکی نادیار هەیە، کە بۆی ناچم، دەبێتە تەبریری ئەو داوایە زلەی کە ئەبرۆی قیبلەی تەمامی عالەم بێ. شەرحەکە لێی وسکتە و باسیشی ناکات. ئەگەر ڕێ هەبایە «ئیمامە» بە «إمامە» دابندرێ. إمامیش لە میحراب جیلوە دەکات، میحرابیش ڕووی لە قیبلەیە، خەلقیش بە دوا إمامەوەن دەشیا لە ڕێی موبالەغە و پان دابڕینەوە مەعناکە قبووڵ بکرێت چونکە نالی بە عادەتی زێدە شیرینەوە وشان هەڵدەنێ بۆ دوو قاڵب و پتریش، هەر قاڵبەش بۆی دەبن بە پشتیوانی قاڵبەکەی تر لەو واتای خۆی پێ دەبەخشێ لێرەشدا «إمام»ـی نوێژ خۆی بە «ئیمام»- ئیمای بە واتای ئیشارەت – دەگۆڕێ و ئیماکە دەکاتە هۆی بوونی ئەبرۆ بە قیبلەی هەموو عالەم.
4
لە سایەی ڕوویی تۆوە شامی خەڵقیی طەڵعەتی صوبحە
لە شامی زوڵفی تۆوە صوبحی ئێمە ظوڵمەتی شامە
لاپەڕەی 472
سایە: سێبەر .
شام: ئێوارە .
طەڵعەت: هەڵاتن .
ظوڵمەت: تاریکیی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بەهۆی ڕووی ورشەداری تۆوە کە ئاراستەی خەڵکی ئەکەی، خۆراوایان وەک کاتی خۆرهەڵاتنی لێ هاتووە، وا ڕۆشن بووەتەوە. بەهۆی زوڵفی ڕەشیشتەوە کە ڕووتی لێمان پێ ئەشاریتەوە، سبەینانی ئێمە بووە بە تاریکەشەو.
لە بەکارهێنانی وشەی (سایە) دا زیادەڕەوییەکی جوان هەیە. ئەوەتە ئەڵێ: ڕووی تۆ ئەوەندە ڕووناک و ڕووناککەرەوەیە، تەنانەت سێبەرەکەشی کە بکەوێتە سەر شوێنێک دنیا وا ڕۆشن ئەکاتەوە، وەک خۆر هەڵاتبێ. جا نەخوازەڵا ئەگەر خۆی ئاراستەی شوێنێک یا کەسێک بکرێ !
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (ڕوو) و (زوڵف) دا تەناسوب و، لەنێوان (طەڵعەت) و (ظوڵمەت) و، (صوبح) و (شام) دا طیباق هەیە.
دەستنووس
لە سایەی (گم): لە صوبحی. تۆوە - لە هەردوو نیوە بەیتەکەدا - (عم): تۆیە. شامە (من): عامە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی لاپەڕە 472:
لە سایەی ڕووی تۆوە شامی خەلقی طەلعەتی صوبحە
لە شامی زوڵفی تۆوە صوبحی ئێمە ظوڵمەتی شامە

شەرحەکە «ظولمەتی شامە»ی لێک داوەتەوە بە تاریکەشەو، مەعنایەکەش لە وشەکانەوە هەڵدەستێ بەڵام ڕێ دەمێنێ «ظوڵمەتی شام» ببێتە تاریکایی ئێوارە چونکە «شام» ئێوارەیە، ڕۆژی دیار نییە بەڵام تاریکیش نییە. لەمەوە دەڵێم ڕووی یار هەرچەند بە زوڵفی نادیار بووە، بەڵام وەکوو، ڕۆژی ئاوابووی، ڕووناکییەکی لێ ماوەتەوە. سەرنج بگرین دەبینین لە نیوەبەیتی یەکەمیش ئێوارەی خەڵق بۆتە طەلعەتی صوبح نەک ڕۆژ، خۆر. چونکە ڕووی یار بە تەعبیری «لە سایەی ڕووی تۆوە» لە سێبەرەوە یا لە نەدیارەوە کە سێبەر پەیدا دەکا و عەینی ڕووەکەی لێ دیار نییە، دەبێتە طەلعەتی صوبح کە ڕووناکە و ڕۆژیشی دیار نییە.
5
لە ئاب و تاب و ئەشک و ئاهی خۆمدا بووم بە بوریانیی
لەباتیی پوختەگیی سووتام و ئیستەش پێم دەڵێ: خامە
لاپەڕەی 473
ئاب: ئاو .
تاب: تاو، گەرما .
ئەشک: فرمێسک .
ئاە: هەناسەی دەردەدار .
بوریانیی: لاشەی سورەوەکراو لە ڕۆندا پاش کوڵاندنی .
پوختەگی: کوڵان .
خام: کاڵ، نەبرژاو، پێ نەگەیشتوو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: وەک چۆن کە گۆشت ئەکوڵێنن ئاگری بۆ ئەکەنەوە و ئاوی بۆ ئەنێنە سەر و خوێی تێ ئەکەن و فووی بۆ ئەکەن لە ئاگر، منیش لەناو ئاوی سوێری فرمێسکدا و لەسەر ئاگری گڕی دەروون و بە ئاگر خۆشکردنی هەناسەهەڵکێشانی خۆم، لەجیاتیی کوڵان سووتاشم، کەچی ئیستاش وا یار پێم ئەڵێ: هێشتا کاڵە و پێ نەگەیشتووە، واتە شارەزای دەردی دڵ نەبوە و تازەکارە، یاخود گۆشتی کاڵە...
دەستنووس
ئاب و تاب و (چن) و (ک) و (اح) و (خب): ئاب و تاب. عەطفیش و ئیضافەش هەڵئەگرێ. (عم): ئاب و تابی. سووتام و (خب): سووتام و ئیستەش (چن) و (عم) و (کم) و (ک) و (اح) و (من): ئیستەش. (گم): هێشتا. دەڵێ (کم) و (من): ئەڵێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 473:
لە ئاب و تاب و ئەشک و ئاهی خۆمدا بووم بە بوریانی
لە باتیی پوختەگی سووتام و ئێستەش پێم دەڵێ: خامە

«ئاب و تاب و ئەشک و ئاهـ»: لەف و نەشری موڕەتتەبن. لە نێوان پوختەگی و خام طیباق هەیە. وشەی «خامە» هەڵدەگرێ ببێتە خەبەری موبتەدایەکی محذوف کە نالی خۆیەتی، دەشکرێ ببێتە «منادی» کە بە نالی دەڵێ: خامە! واتە هەی خام! وەک کە دەگوترێ: گێلە! شێتە! ڕستەی «پێم دەڵێ» پتر بۆ منادی دەست دەدات کە ڕووە ڕووی قسەکەیە.
6
نیشانەی پوختەگیی بێ دەنگییە «نالیی»! ئەگەر پوختەی
بە حوججەت طەی بکە نامە، بە حیددەت پەی بکە خامە
لاپەڕەی 473
پوختەگی: پوختەیی، کوڵان .
حوججەت: بەڵگە . هێز . توند .
طەی: پێچانەوە .
حیددەت: تیژ .
پەیکردن: بڕین .
خامە: قەڵەم .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: نیشانەی پوختەیی، یاخود نیشانەی کوڵان لەسەر ئاگری عەشق، ئەوەتە بنیادەم بێدەنگ بێ و مل کەچ بکا. جا، نالیییا ! ئەگەر تۆیش پوخت و بێگەردی و لەسەر ئاگری عەشق بەتەواویی کوڵاوی، مل کەچ کە و بێدەنگ بە و، لەجیاتی دەربڕینی ناڕەزایی و وتنی شیعری ڕاز و گلەیی، کاغەری شیعرت توند بپێچەرەوە و بیخەرە باخەڵ و قەڵەمەکەت ببڕەوە و بیشکێنە و جارێ تر لەبارەی بێڕەحمیی یارەوە نە هیچ بڵێ و نە هیچ بنووسە.
لەنێوان (حوججەت) و (حیددەت) دا هاوئاوازییەکی جوان و، لەنێوان (طەی) و (پەی) دا جیناسی لاحیق هەیە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 473:
نیشانەی پوختەگی بێ دەنگییە «نالی»! ئەگەر پوختەی
بە حوججەت طەی بکە نامە، بە حیددەت پەی بکە خامە

شەرحەکە دەڵێ: نیشانەی کوڵان لەسەر ئاگری عیشق ئەوەتە بنیادەم بێدەنگ بێ و مل کەچ بکا. کەواتە... کاغەزی شیعرت توند بپێچەوە و قەڵەمەکەت ببڕەوە، بیشکێنە.
ئەم بۆچوونەی شەرحەکە هەمان تەڵە و تەپکەیە کە نالی بۆ شیعر دۆستانی ناوەتەوە و شەرحەکەش پێوەی بووە.
نالی دەڵێ: بێ دەنگی بەڵگەی ژیرییە کەواتە نامەکەت وەکوو حوججەت «حجە» و بەڵگە بگەیەنە کۆتایی [طی المسافە نەک پێچانەوەی کاغەز] بە تیژیش قەڵەمە قامیشەکەت ببڕە، دادە، [نەک بە توڕەیی بیبڕەوە] لەمانەش یەک دەنگ دەرناچێت دنیاش پڕ دەکەن.