سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

کەوا زەڕتایی یەکتایی دەڵێی خورشیدی ئافاقە

1
کەوا زەڕتایی یەکتایی دەڵێی خورشیدی ئافاقە
مەڵێ خورشیدی ئافاقە، بڵێ میهرێ کەوا تاقە
لاپەڕەی 455
زەڕتا: ئەوەی تاڵەکانی لە زێڕ بێ .
یەکتایی: بێ بەر .
خورشید: خۆر .
ئافاق: جیهان .
میهر: خۆر .
تاق: تەنها .
تاقە: قوماشێکی ئاوریشمی جوان بوو جاران ئەیانکرد بە کەوا و لەبەر تیشکی خۆردا ئەبریسکاوە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: یاری کەوا تاڵ زێڕین و تەنک و بێ بەر لە خۆری جیهانتاب ئەچێ کە تیشک بە گێتتیدا ئەداتەوە.. نەخەیر مەڵێ لە خۆری جیهانتاب ئەچێ کە تیشک بە گێتتیدا ئەداتەوە، بڵێ خۆی خۆرێکی تاقانەیە هاوتای نییە، یاحود بڵێ خۆرێکە کەوای تاقەی لەبەر کردووە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
هێنانی (مەڵێ خورشیدی ئافاقە) بەدوای (دەڵێی خورشیدی ئافاقە) دا کە (ئیجاب) و (سەلب) یان پێکەوە پێ کۆکراوەتەوە، پێی ئەڵێن (طباق السلب). لە وشەی (تاقە) شدا، وەکو مامۆستا عەلیی موقبیل نووسیویە، لەطافەت هەیە چونکە هەم مەعنای (تەنهایە) و هەم مەعنای (تاقە) ی قوماشیش ئەگەیەنێ. لە کۆکردنەوەی (دەڵێی) و (مەڵێ) و (بڵێ) یشدا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
زەڕتای (عم) و (گم) و (عب): زەڕتاری. یەکتایی (کم) و (من): یەکتایە. دەڵێی (کم) و (من): ئەڵێی.
2
ڕەیاحین پەرچەم و، لالە کولاه و، یاسەمەن طو ڕڕه
بەنەفشە خاڵ و . نەرگس چاو و، گوڵ زار و سەمەن ساقە
لاپەڕەی 455
ڕەیاحین: جەمعی ڕەیحانە .
پەرچەم: مووی سەر کە ئەنیشێتە سەر ناوچاوان .
لالە: گوڵێکی سووری بەهارییە . کولاە؛ کڵاو .
یاسەمەن: گوڵێکی بۆنخۆشە سپی و زەرد و شینی هەیە .
طوڕڕە: مووی لوولی
بەنەفشە: وەنەوشە .
زار: دەم .
سەمەن: یاسەمەن . یاخود لە سیمین وەرگیراوە واتە زیوین .
ساق: پووز .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس

لێکدانەوەی ئەدەبی
لە کۆکردنەوەی ناوی چەند ئەندامێکی لەش و. چەند گوڵێکدا تەناسوب هەیە. نەرگسیش، سەرەڕای مەعنای خۆیشی، کینایەشە لە مەستی.
دەستنووس
کولاە و (عم): کڵاو و. نەرگس (کم) و (گم) و (من): نێرگس. گوڵ و زار و (ت) و (ک) و (اح) و (خب): گوڵ زار. بۆ عەطفیش و بۆ ئیضافەش دەستئەدا. (خا): گوڵ زاری. سەمەن (چن): سیمین
3
بنازم دلبەری خۆم چەندە پڕ وەصف و چ بێ عەیبە:
بە چاو مەست و، بە دڵ هوشیار، بە ئەبرۆ و جووت و هەم تاقە!
لاپەڕەی 456
بنازم: ش ا نازیی پێوە بکەم .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: مایەی شانازیمە کەوا یارم ئەوەندە چاک و جوان و بێ خەوشە، بە چاو مەستە و بە دڵ هوشیارە، برۆکانی لەلایەکەوە جووتن، دوانن و، لە لایەکی کەوە کەوانین وەک تاق و هیلالیی.
دەستنووس
وەصف و (خب): وەصفە و.
4
نەوای ئاهەنگی (قد قامت) طەریقی جەمعی زوههادە
قەد و قامەت بە لەهجەی ڕاستیی طووبایی عوششاقە
لاپەڕەی 456
نەوا: ئاواز .
ئاهەنگ: بەزم .
قد قامت: ڕستەیەکە، بەشێکە لە دوعایەکی تایبەتیی بەر لە دابەستنی نوێژی جەماعەت ئەخوێنرێ .
طەریق: ڕێگا .
زوههاد: جەمعی زاهیدە، واتە ئەوەی دەستی لە دنیا داشۆریبێ .
لەهجە: زمان .
طووبا: درەختی طووبا کە درەختێکە لە بەهەشتدا .
عوششاق: جەمعی عاشقە واتە دڵدار .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بۆ ئەوانەی ڕێگای خوایان گرتووە و دەستیان لە دنیا داشۆردووە، ڕێگا بریتییە لە ڕێگای گوێگرتن لە ئاوازی بەزمی (قد قامت الصلاە).. بە زمانی ڕاستیش قەد و باڵای یار، درەختی طووبای بەهەشتی دڵدارانە لە سایەیدا بحەسێنەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە (قد قامت) دا ئیقتباس و، لەنێوان (قد قامت) و (قەد و قامەت) دا جیناسی موحەڕڕەف و، لە کۆکردنەوەی (طەریق) و (زوههاد) دا تەناسوب هەیە چونکە (طەریقە) ی تەصەووفیش هیی زاهیدانە. لە (طووبا) یشدا لەطافەت هەیە، چونکە جگە لەو مەعنایەی وتمان، مەعنای (خۆزگە) و (ئاوات) یش ئەگەیەنێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 456:
نەوای ئاهەنگی «قدقامت» طەریقی جەمعی زوههادە
قەد و قامەت بە لەهجەی ڕاستی طووبایی عوششاقە

شەرحەکە دەڵێ: بۆ زاهیدان، ڕێگە بریتییە لە ڕێگە، گۆیگرتن لە ئاوازی بەزمی «قد قامت الصلاة» قەد و باڵای یاریش طووبای بەهەشتە.
نالی کە دەڵێ: «جەمعی زوههاد – زاهیدان» لەو جەمعە ئیشارەت بۆ نوێژی جەماعەت دەچێتەوە کە «قد قامت الصلاة» بۆ ئەو نوێژەیە نەک هی تاک. ئەو طەریقەش یەکسەر دەچێتەوە بۆ بەهەشت، بۆ طووبای بەهەشت، کە قەد و قامەتی یار ئەو طووبایەیە...
بە «لەهجەی ڕاستی»ـش ئیشارەتە بۆ قەد و باڵای ڕاستی یار جگە لە واتای وشەکە ڕاستی و دروستی تێدایە، بۆرەهێمایەکیش هەیە بۆ گوتەی «من مات فقد قامت قیامەتە» دیارە مەرگیش ڕێگەی هەمووانە.
5
بە زو ڵ فی تۆیە وابەستە، لە من دڵ گەر پەرێشانە
بە ئەبرۆی تۆیە پەیوەستە، ئەگەر طاقەت لە من تاقە
لاپەڕەی 457
وابەست: پێوە بەستراوە و پەیوەندی دار .
طاقەت: توانا .
تاق: تەریککەوتوو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: من کە دڵم پەرێشان و بڵاوە و لای خۆم نییە، هیی ئەوەیە کە پەیوەندی بە زو ڵ فی پەرێشانی تۆوە هەیە و، ئەو پەرێشانییەی لەوەوە بۆ هاتووە. کە توانا و تاقەتیشم نەماوە و لێم تەریک کەوتووە، هیی ئەوەیە، هەمووی لەگەڵ برۆی پەیوەست و وەک تاقی تۆ پەیوەست بووە.
نالییی لەم بەیتەدا شاکارێکی جوانی هونەریی داهێناوە. ئەوەتە (وابەست) و (پەرێشان) ی لە نیوە بەیتی یەکەمدا بەکارهێناوە کە بۆ (زو ڵ ف) ئەگونجێن و داونیەتە پاڵ (دڵ). لە نیوە بەیتی دووهەمیشدا (پەیوەست) و (تاق) ی بەکارهێناوە کە بۆ (برۆ) ئەگونجێن چونکە بەیەکەوە پەیوەستن و بە جیا جیاش تاق و وەک تاق وان و، داونیەته پاڵ (تاقەت).
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە کۆکردنەوەی (وابەستە) و (پەرێشان) و، (پەیوەست) و (تاق) دا طیباق و، لەنێوان (زوڵف) و (ڕوو) دا تەناسوب هەیە.
دەستنووس
تۆیە - ی یەکەم - (چن): تۆوە. لە من دڵ گەر (گم): لە من گەر دڵ.
تۆیە - ی دووهەم - (چن) و (عب): تۆوە. ئەگەر طاقەت لە من تاقە (عم) و (گم) و (خا): لە من طاقەت ئەگەر تاقە (بێ گوێ دانە ئەوە کە لە هەندێ نووسخەدا تاقە بە طاقه نووسراوە).
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 457:
بە زولفی تۆیە وابەستە، لە من دڵ گەر پەرێشانە
بە ئەبرۆی تۆیە پەیوەستە، ئەگەر طاقەت لە من تاقە

شەرحەکە هەوڵێکی باش و، تا ڕادەیەک، سەرکەوتووی داوە کە دەڵێ: دڵەکەم کە بڵاوە و لای خۆم نییە، پێوەندیی بە زوڵفی پەرێشانی تۆوە هەیە. کە تاقەتیشی نەماوە، لەگەڵ برۆی پەیوەست و وەک تاقی تۆ پەیوەست بووە. لە بواری حوسنی تەعلیلەوە شەرحەکە دەڵێ: وەصفی «وابەست و پەرێشان» کە بۆ زوڵف لەبارن داونی بە دڵ. وەصفی «پەیوەست و تاق» کە بۆ برۆ دەگونجێن داونی بە تاقەت. ئەمەی شەرحەکە بە جێی خۆی. منیش لە لای خۆمەوە ئەمەیە شەرحم: پەرێشانیی نیوەبەیتی یەکەم لە هەمان کاتدا دەشێ بە زوڵف و بە دڵیش وەک لەمەدا دیار دەدات:
هەرچەند دڵم پەرێشانە، وابەستەیە بە زوڵفت
هەرچەند زوڵفت پەرێشانە، دڵم وابەستەیە پێوەی

لە نیوەبەیتی دووهەمدا «تشابک» هەیە لە نێوان لەفز و مەعنادا تا دەگاتە «تبادل»: ئەم حاڵەتەی «تشابک و تبادل»ـیش لە چڕی و پڕیی نیوەبەیتەکەی زیاد کردووە بەم شێوەیە: طاقەتی من کە تاق بووە و نەماوە بە ئەبرۆی تۆوە پەیوەستە [چونکە تاق واتای قەوسیش دەدات، بەمەدا «تاق» بە واتای فەوتان بۆتە «تاق» بە واتای قەوس] دیسانەوە: «ئەگەر طاقەت لە من تاقە» تاقیش قەوسە، لەوەوە هاتووە کە طاقەتەکە پەیوەستە بە برۆکانی، برۆش قەوسە. ئنجا دیسانەوە طاقەتی من کە تاقە، فەوتاوە و نەماوە، وا پەیوەستە بەو برۆیانەوە.
6
بە نەهری کەوثەر و شیر و عەسەل چەند تینووە صۆفیی
لەبی «نالیی» دوچەندان بۆ لەبانی لەعلی موشتاقە
لاپەڕەی 457
نەهر: جۆگا .
کەوثەر: حەوزێکە لە بەهەشتدا .
عەسەل: هەنگوین .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: صۆفیی چەند تینووی ئاوی حەوزی کەوثەر و شیر و هەنگوینی بەهەشتە، لێوی نالییی دوو ئەوەندە موشتاقی لێوی وەک لەعل سووری یارە.
نالییی وشەی (تینوو) ی بۆ صوفیی بەکارهێناوە کە (ماددەپەرستیی) ئەگەیەنێ، کەچی بۆ خۆی کە عاشقە (موشتاق) ی بەکارهێناوە کە (گیانپەروەریی) ئەگەیەنێ. بەمە بەراوردی لەنێوان خۆی یاخود دڵداران و صۆفییاندا کردووە و، ویستوویە ئەوەمان تێ بگەیەنێ کەوا صۆفییەکان هەرچەند بەدیمەن خواپەرستن، بەڵام لەڕاستیدا بەدوای ماددەدا ئەگەڕێن و، دڵدارانیش هەرچەند بەدیمەن وێڵی دوای هەوا و ئارەزووی نەفسن، بەڵام لەڕاستیدا بەدوای ڕەحەتیی ڕۆحدا ئەگەڕێن، کەواتە عیشقی ڕاستەقینە و خوایی لای ئەمانە نەک لای صۆفیەکان.
وردەکارییەکانی تریش لەم بەیتەدا هەیە. لەنیوەی دووهەمیا (لەب) و (لەبان) هەیە کە بە هەردوو ئەبن بە (لەب لەبان) واتە ماچ. لە لایەکی کەشەوە (لەبان) بە شێوەی نووسینی کۆنی (لبان) مەعنای شیر ئەگەیەنێ. ئەوەش شتێکی جوانە چونکە واتە: لێوی نالییی موشتاقی شیری لەعلی لێوی یارە، کە وا ئەگەیەنێ مناڵ چەند موحتاجی شیری مەمکی دایکیەتی، ئەمیش ئەوەندە موشتاقی مژینی لێوی یارە.
دەستنووس
بۆ (عم): بەو. لەعلی: هەموو نووسخەکان، (عم) نەبێ، لەعل، کە لەگەڵ (بۆ) دا بۆ (لەعلی) ئەگونجێ. (عم): لەعلە. بۆ ئەم نووسخەیە ئەبێ هەر وا بێ چونکە لەجیاتی (بۆ) نووسیویە (بەو).
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەم، لاپەڕە 457:
بە نەهری کەوثەر و شیر و عەسەل چەند تینووە صۆفی
لەبی «نالی» دوچەندان بۆ لەبانی لەعلی موشتاقە

شەرحەکە تینوەتیی صۆفی بردۆتەوە بۆ تەماعی دنیایی، ئیشتییاقی دڵدارانیش دەباتەوە بۆ «ڕاحەتی ڕووح» و خواپەرستی. شەرحەکە تینوەتیی صۆفی عەیبدار دەکا لە ئاست ئیشتییاقدا. من لەو باوەڕەدا نیم. نالی پاتەوپات دەڵێ: صۆفی چەند بۆ کەوثەر و شیر و عەسەلی بەهەشت تینووە من دوو هێندە بۆ لێوە لەعلەکانی ئارەزوومەندم. تینوەتیش بە تاوترە لە موشتاقی، لە حەقیقەتیشدا ئەو صۆفی و دەروێشانەی دەیانناسین، مەگەر چۆنها، دەنا هەمووی ڕەشوڕووتن. نالی کە دەڵێ بۆ لە بانی لەعلی یار دوو هێندەی ئارەزووی صۆفی بۆ بەهەشت ئارەزوومەندم، لەوەوە دێت کە یار دوو لێوی هەیە، هەر لێوەی بە بەهەشتێکە، بۆیەش دەڵێ «لەبی نالی» و «لەبانی لەعلی». وشەی «لەبانی» کە «لبان» دەنووسرا بۆ «لبان – لوبان»ـیش دەچێتەوە کە کامی دڵە. شاعیری عەرەب دەڵێ: «فشبت ولم اقض اللبانە من عمری».