سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

سەراپای گوارە زەردی ترس و لەرزە

1
سەراپای گوارە زەردی ترس و لەرزە
دەڵێی عاصیی بووە لەو جێگە بەرزە!
لاپەڕەی 448
سەراپا: سەر تا پێ، هەموو گیان .
عاصیی بووە: گیری خواردووە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لەم بەیتەدا هۆی (زەردی) گوارە باس ئەکا وەک بڵێ گوارە بۆیە زەرد نییە کە لە زێڕ دروست کراوە و زێڕیش زەردە، بەڵکوو لەبەر ترس و لەرز زەرد هەڵگەڕاوە و، خۆی بە شایانی ئەوە نازانێ بکرێتە گوێی یار و بە لامل و گەردنیا شۆڕ بێتەوە و بگاتە ئەو پایە بڵندە، وەک چۆن مناڵێک بچێتە سەر دارێکی بەرز یا تاشێکی تووش و نەتوانێ بێتە خوار و ترسی لێ بنیشێ و لەترسانا زەرد هەڵگەڕێ، ئەمیش هەروا بەو جێگا بەرزەوە گیری خواردووە و، لەترسا کە ناتوانێ بێتە خوار، زەرد هەڵگەڕاوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە (زەردی ترس و لەرزە) و (عاصی بووە) دا ئیستیعارەی موصەڕڕەحە هەیە. لە وشەی (زەرد) یشدا لەطافەت هەیە چونکە بێجگە مەعنای ڕەنگی زەرد، مەعنای ترسیش ئەگەیەنێ. لەنێوان (لەرزه) و (بەرزە) شدا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
سەراپای (چن) و (کم) و (من): سەراپا. زەردی (چر): زەرد هەر. دەڵێی (کم) و (من): ئەڵێی. لەو جێگە (چر): لەو بانە. (گم) و (ت) و (اح): لەم جێگە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 448:
سەراپا گوارە زەردی ترس و لەرزە
دەڵێی عاصیی بووە لەو جێگە بەرزە!

دەبوو شەرحەکە بشڵێ وشەی «سەراپا» جگە لە «هەموو» ئەو لایەنەش ڕادەگەیەنێ کە هێمای هەیە بۆ ئەوەی سەر لە جێی پێ بێ کە دەکاتەوە مەعنای نیوەبەیتێکی لێرە بە پێشەوەی: «بە گوێ هەڵتاوەسیوە سەر موعەللەق».
2
سوروشکم ئاب و دانەی نارە، کێ دێ:
بە گەرمیی داوەرێ بەم طەرزه تەرزە؟!
لاپەڕەی 448
ئاب: ئاو .
دانە: دەنک .
نار: ئاگر . هەنار .
طەرز: جۆر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: فرمێسکم، خۆی، ئاوە، بەڵام کە دایشئەوەڕێ هەر دڵۆپێکی بگری ئەوەندە گەرمە ئەڵێی ئاگرە، یاخود سوور و خوێنینە وەک دەنکە هەنار. پاشانیش ئەمەیێ و ئەبێ بە تەرزە.. زۆر سەیرە ! کێ دیویەتی تەرزە بەم جۆرە بە گەرمی ببارێ؟ ! کێ دیویە شتێک لە یەک کاتدا هەم سپی بێ و هەم سوور ! هەم ئاو بێ و هەم ئاگر ! هەم گەرم بێ و هەم سارد ! هەم شل بێ و بێ بڕوا، هەم مەییبێ و بەستبێتی !
بۆ تەرزە (بارین) بەکارئەهێنرێ، بەڵام نالییی چونکە تەرزەی لەجیاتیی فرمێسک بەکارهێناوە، فرمێسکیش (داوەرین) ی بۆ بەکاردێ، بۆ ئەم تەرزەیەش هەر داوەرینی بەکارهێناوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە کۆ کردنەوەی (ئاب) و (نار) و (گەرمی) و (تەرزە) دا طیباق و، لەنێوان (طەرزە) و (تەرزە) دا جیناسی موضاریع هەیە. لە (تەرزە) شدا ئیستیعارەی موصەڕڕەحە هەیە.
دەستنووس
ئاب و (چن) و (عم) و (گم): ئاو و.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕەدا:
سوروشکم ئاب و دانەی نارە، کێ دی
بە گەرمی داوەرێ، بەم طەرزە تەرزە؟!

شەرحەکە باشی مەعنا لێداوەتەوە تەنها یەک نوکتە هەیە بگوترێ: وشەی «بە گەرمی» هەر وەک گەرمی ڕادەگەیەنێ واتای بێوچان و خێرا و لەسەر یەکیش بە دەستەوە دەدات و بەمەدا دەروو پەیدا دەبێ بۆ شوبهاندنی دڵۆپی فرمێسکەکان بە تەرزە، کە دەزانین گەرمایی لەگەڵ تەرزەدا نایەت.
3
ئەلا ئەی ئاسکی ناسک، بە باسک
شکاندت گەردنی صەد شێری شەرزە!
لاپەڕەی 449
شەرزە: شێر بەچە، شێرزاد، ئازا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەی دڵبەری ناسکی وەک ئاسک، تۆ به هێزی باسک و قۆڵی خۆت ملی صەد دڵداری ئازای وەک شێری بەچکە شێرت شکاندووە ! تۆ چۆن ئاسکێکی کە شێر لە ڕووتا خۆی پێ ناگیرێ !
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (ئاسک) و (ناسک) و (باسک) دا جیناسی لاحیق و، لەنێۆان (باسک) و (گەردن) دا تەناسوب و، لە کۆکردنەوەی (ئاسک) و (شێر) دا طیباق هەیە. لە (ئاسک) و (شێر) دا ئیستیعارەی موصەڕڕەحەش هەیە.
دەستنووس
ناسک (ت) و (خا): نازک. شێری (ت): شێرە.
4
ئەلا ئەی نازەنین ئاهو، بە باهوو
دڵی صەییادی خۆت هێنایە لەرزە!
لاپەڕەی 449
ئاهو: ئاسک .
باهوو: شان و قۆڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەی ئاسکی نازدار، من هاتم ڕاوی تۆ بکەم، کەچی تۆ بە هێزی دەست و بازووی خۆت دڵی ئەم ڕاوچییەی خۆت هێناوە لەرزە و یەخسیرت کردم.
ئەم بەیتە وەک لێکدانەوەی بەیتی پێشوو وایە. نالییی شتی وای هەیە، لە شیعرەکانیا گەلێ جار بەیتێک بە بەیتێکی تر ڕوون ئەکاتەوە و دەسەڵاتی خۆی لە مەیدانی زمانزانیدا پیشان ئەدات.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (ئاهوو) و (باهوو) دا جینڵسی لاحیق و، لە (ئاهوو) و (صەییاد) یشدا ئیستیعارەی موصەڕڕەحە هەیە.
5
دەفەرمووی: چاوەکەت زەنجیر کە «نالیی»!
کە موطڵەق چا نییە ئینسانی هەرزە
لاپەڕەی 450
موطڵەق: بەڕەڵڵا .
چا: چاک .
ئینسان: بنیادەم . بیلبیلەی چاو .
هەرزە: ئەوەی باش پەروەردەی دانەدرابێ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئازیز ! تۆ پێم ئەفەرمووی چاوت وەک ئێنسانێکی هەرزە وایە یا بیلبیلەی چاوت وەک کەسێکی هەرزە و بێ تەربییەت وایە، بەڕەڵڵا کرابێ و کەس لێی نەپرسێتەوە چیی ئەکا. بۆیە کەوتووەتە دووی من و هەر تەماشای من ئەکا. بیبەستەرەوە و مەهێڵە دوام بکەوێ، چونکە باش نییە ئینسانی هەرزە، یا چاوی هەرزە بەڕەڵڵا بکرێ و جڵەوی بۆ شۆڕ بکرێ.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (چاوە) و (چاو) دا جیناسی ناقیص و، لەنێوان (زەنجیر) و (موطڵەق) دا طیباق و، لە (زەنجیرکردنی چاو) دا ئیستیعارەی موصەڕڕەحە هەیە. لە (ئینسان) یشدا لەطافەت هەیە چونکە، وەک ڕوونمان کردەوە، دوو مەعنا ئەگەینێ. تێکڕا لە دوا وشەی هەر پێنج بەیتەکەشدا (لەرزە، بەرزە، تەرزە، شەرزە، هەرزە) جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
دەفەرموی: هەڵیش ئەگرێ (دەفەرموێ) بێ. (عم) و (کم) و (گم) و (من): دەفەرموو.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 450:
دەفەرمووی: چاوەکەت زەنجیر کە «نالی»!
کە موطلەق چا نییە ئینسانی هەرزە

شەرحەکە «هەرزە»ی بە «بێ ئەدەبییەت» داناوە. ڕاستییەکەی هەرزەکار، گەنجی پێش تەمەنی باڵغبوونە، با بڵێین 10-12، 13 ساڵی لە وەصفدا «ئینسانی هەرزە» دەشێ بێ باک و بێ تەقیە مەبەست بێ. «موطلەق چا نییە» دوو واتای هەیە، یەکیان بە مەعنای «هەرگیز چا نییە» ئەوی دیکەیان «بە بەڕەڵڵایی چا نییە» کە ئەمیان لەگەڵ زنجیرکردن ڕێک دێت.
شەرحەکە لە هەرزەوە «بیبیلەی چاو»ی وەرگرتووە: ئەم بیبیلەیەش لای خۆیەوە وەها دەگەیەنێ کە منداڵە هەرزەکاریش هەر منداڵە.