لە بەیتی سەرووی لاپەڕە 416:
عەرشی بەرین کە دائیرەیە، ڕەوضە مەرکەزە
فەرشی زەمین بە عەرصەیی طەیبە موجەوهەرە

شەرحەکە لە بارەی زیادەڕۆیی جوانی ئەم بەیتەوە دەڵێ: بە عادەت دەبێ زەوی بە فەرش بڕازێتەوە نەک فەرش بە زەوی [کە عەرصەکەیە] بڕازێتەوە. ڕاستییەکەی وشەی «فەرش - فرش» وەک بزانم، هەموو ڕووپۆشێكی زەوی و ڕێگەوبان دەگرێتەوە، هەرچی «بساط»ـە بە مەعنای ڕایەخ دێت. نالی هات زەمینی دانا بە ڕووپۆش، مەدینەشی دانا بە گەوهەری زینەتی ڕووپۆشەکە. ئەمە ڕاگەیاندنی بەیتەکەیە، بۆچوونەکەی شەرحەکەش جێی دەبێتەوە وەک زێدە پاروو یان خەیاڵی جوان.

لە لاپەڕەی باسکراودا، بەیتی دووهەم، نیوەبەیتی یەکەم:
طەیبە کە یەعنی عەکسی بەقیعی هەموو عەبیر

شەرحەک دەڵێ: پێچەوانەی «بەقیع، بقیع» دەبێتە «عەبیق» بە واتای بۆنخۆش. لەمەدا بە سەهوو چووە چونکە، «بەقیع، بقیع» هەڵبگێڕێتەوە دەبێتە «عەیقەب، عیقب» بە ڕێنووسی عەرەبی دەبێتە «عیقب، عیقەب» وشەیەکی بێ واتایە، تا ئەوەی بزانم.

بەیتی لاپەڕە 418، دووهەم بەیت:
یەعنی گوڵاوی قودسە گوڵای ڕەفع ئەکا
ئەو خاکە چاکە پاکەوو ئەو ئاوە مەطهەرە

شەرحەکە لە ڕەتکردنەوەی وشەی «موطەهەر» و پەسەندکردنی «مەطهەر» ناڵێ ئەمیان چ ڕادەگەیەنێ، بە پێی دەستووری عەرەبی بە قیاس لە«مەکتەب، مەلجەء و مەنجەم» وشەکە ناوی جێگایە بەو پێیە ناشێ ببێتە صیفەت بۆ ئاو، جا ئەگەر لە پەنا و پەسێوی زمانی عەرەبی بە صیفەت هاتبێ من ئاگاداری نیم. جێی خۆیەتی «موطەهیر» بەلاوە بنێ چونکە ڕەویەی جودایە لە قافیەی بەیتەکانی دیکە. هەتا لێم مەعلووم دەبێ «مەطهەر» واتایەکی مناسبی جێگەی هەیە، من نیوەبەیتەکە وەها دەخوێنمەوە: «ئەو خاکە چاکە پاکە، ئەو ئاوی موطەههەرە»، «ئەو ئاوە» دەخوێندرێتەوە «ئەواوە».
قەڵەمم تەلەزگەیەکی کرد بەسەر بەیتی یەکەمی لاپەڕە 418 دا کشی، کەچی خۆم بۆی ئامادە و ساز کردبوو کە خزمەتێکی بکەم بە دەقێکی کەس نەدیتووی ناو نەهاتووی [بە ظاهیر خەلقی کۆیێ]. ئەو پیاوە، خەتیشی خۆش نییە، لە زۆر شوێنی دیوانی نالی، چاپی گیو، بە پەراوێز شتی نووسیوە، یەک لەمانە نیوەبەیتی دووهەمی سەرووی لاپەڕە 418ی شەرحەکە، بەم جۆرە لە پایینی لاپەڕە 47ی دیوانی گیو نووسیوە: «فرقی دەلین گولیکە لە گولاوی کوثرە». من شکڵنووسم کرد. دەقە بێقۆرتە، یەک «لە»ی حەرفی جەڕڕی تێدایە نەک دوو. دەشێ «گولاوی کەوثەر» بە «گۆلاوی کەوثەر»یش بخوێندرێتەوە.
بابڵێم، چەندێکیش بە درەنگەوە بێ، ئەو مرۆیە لە سەرووی لاپەڕە 38ی دیوانەکەی گیو، لە ئاست «وەک قەفەس ئەم حوجرە کون تێیە» نووسیویەتی «لە هجوی حجرەی مزکەوتی کونە جمعە کە لەوی دەخوند». نالی لە کۆیەی خوێندووە: مەلا محەممەدی مەلا ئیبراهیم، لە لای باوکمی دەخوێند و لەقەبی دلاوەر بوو لەویشەوە فەردی «گۆشتی قەڵەو» وەرگیراوە دەیگوت، نالی کە هاتۆتە کۆیێ نیازی بووە لە مزگەوتی بایزاغا لای مەلا شێخ طەیب، باوکی مەلا بەهائوددینی مەشووری ئەو ناوە و باوکی باپیری مەلا بابەشێخی ئێستەکەی نوێنەری ئەم بنەماڵە عیلمییە، بۆ خوێندن دامەزرێ. بە پێی ڕیوایەتی مەلا محەمەد شۆرەتی شاعیرییەتی نالی مەلا شێخ طەیبی دوودڵ کرد لە داخوازییەکەی نالی، وا دیارە چووبێتە مزگەوتی کۆنە جمعە کە ئەوسا نوێژی جومعە لەوێ دەکرا، جارێ مزگەوتی گەورە کە لە 1262 هـ کرایەوە لە بەیندا نەبوو. بەداخەوە ئەو دەمەی باسی «گۆشتی قەڵەو...» خرایەوە پەڕەیەکی گوڵزاری نالییەوە ناوی ئەو مرۆیەم لەبیر نەمابوو، کە من زۆر گێلم لە ناو ئەزبەرکردن، شەرمیشم کرد ئەو ڕاستییە بدرکێنم لەبەر تێبینی دڵڕاگریی جوانمێرەکە. لە شەرحەکەی بەر دەستدا دەبینم کاکە جەمالە و فاتیحیش ناوی باوکی لەبیر چۆتەوە. وا بەدەم ئەم موناسەبەیەوە، کە پەڕەکانی دیوانی گیوم تەماشا دەکرد دیتم نیوەبەیتی «لا پەراسووی بارگیرێکی کە زیندوو بێ بە چاو» مرۆی بێناو لە پەراوێزی لاپەڕە 36ی دیوانی گیو نووسیویەتی: «وەک پەراسووی پیرە بارگیرێ کە زیندووبێ بەناو» ئەم نیوەدێڕەم بە ڕێنووسی نوێ نووسی – ڕاستییەکەشی، ئەمیان بێقۆرتە و پتریش بارگیری بەرەو مەرگ بردووە لە مەفهوومی وشەی «پیرە»وە.

لە بەیتی لاپەڕە 419:
«نالی» کەوا سەگی سەگی ئەم مەرز و بوومەیە
ئەمما سەگی موعەللەمی بێ دەنگ و بێ وەڕە،

لەم بەیتەدا سێ جاران «سەگی» هاتووە. تێکست هەیە «سەگی» یەکەمی «سەگە» نووسیوە دیارە ئەمیان لە قاڵبی هونەرییەوە نزیکترە. ئەگەر بۆ زێدە خۆ کەمکردنەوە شیعرەکە کەمڕەنگ بکەین خۆ نالی لە بەیتی 13دا خۆ دەکاتە «خاکی خادیمی قیطمیری ئەو دەرە» ئیتر بۆچی بەیتەکە زەدە بێت...

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 420:
بێ تووکی جیفە خوارییو گورگین و بێ وجوود
لەم ئاو و خاکە ظاهیر و باطین موکەددەرە

شەرحەکە دەڵێ: نالی لەم وڵاتە دەر و ناو لێڵ و تاریکەدا، سووکی چاو لە دەسی ئەم و ئەو بوونە کە وەک بنیادەمێکە بە خواردنی مردارەوەبوو بژی...
لە لاپەڕە 421 شەرحەکە دەڵێ: نالی ئەم شیعرەی لەو سەردەمەدا گوتووە قەصیدەی «وەی کە ڕووزەردی مەدینە و...»ی تێدا گوتووە و ژیانی مەککەی زۆر لا تاڵ بووبێ. ئەم بۆچوونە هی قبووڵکردن نییە چونکە ناشێ بە لای نالییەوە مەدینە وەها بێ کە هەڵیداوە مەککەش بە ئاو و خاکییەوە دەر و ناوەوەی لێڵ بێ و خواردن تێیدا بۆ نالی وەک لاشەی مردوو خواردن بێ. قەصیدەی «وەی کە ڕووزەردی...» لە ڕۆژێکدا گوتووە کە مەککە و مەدینە بە جێ دەهێڵێ، بە زاهیر، بەرەو ئەستەنبوڵ. لەم قەصیدەیەدا بەرەو حیجاز دەڕوات و ئیزن دەخوازێ لە پێغەمبەر کە ڕێ بدا بچێتە زیارەتی... ئەم قەصیدەیە جمرانەی موناجاتە درێژەکەی «ئەلا ئەی نەفسی بووم ئاسا»یە.

لە بەیتی یەکەمی لاپەرە 421 وشەی «قەلادە» وەک بزانم «قیلادە»یە.

لە ئاست بەیتی دووەمی لاپەڕە 423:
قەت سێبەری دەبێ لەسەر ئەم ئەرضە فانییە
ئەو تاقە نەخلی عەرشە کە طووبایی سێبەرە؟!

شەرحەکە وەهای داناوە کە طووبای بەهەشت لە سێبەری پێغەمبەر دایە، ئیتر چۆن سێبەری دەبێ لەسەر خاک کە دەزانین خاک، زەوی نامێنێ بەو پێیە سێبەری پێغەمبەریش نامێنێ کەچی لە بەهەشت و بەسەر طووباوە، کە درەختی بەهەشتە، هەر بەردەوامە... ئەفسانەی نەبوونی سێبەری پێغەمبەر جگە لەوەی کە ئەگەر لەش لە شووشە یان ماددەیەکی پشتبین (شفاف) نەبێ سێبەری دەبێ، مادەم کە پێغەمبەر خۆی لەسەر خاک دادەنیشت و دەڕوات و تەیموومی پێ دەکات بۆ دەزنوێژ بۆچی سێبەرەکەی لە خۆی موبارەکتر و پتر بە قەدر بێ. بە هەمەحاڵ ئێرە جێی موناقەشەی ئەوتۆیی تێدا پەیدا نابێ بەڵام وەهمەکە هێند بێ ئەساس و خۆهەڵوەشێن و منداڵانەیە چارم نەبوو ئەوەندەی تێدا بڵێم...
نالی دەڵێ طووبا سێبەری پێغەمبەرە نەک لە سێبەریدایە وەک شەرحەکە گوتی. لە بەیتەکە پێغەمبەر تاقە دارخورمای عەرشە کە طووبا سێبەریەتی یان «طووبای سێبەرە» واتە طووبایەکی سێ جاران بەر بگرێ کە ئەمە ئەوپەڕی موباڵەغەیە چونکە نەمبیستووە ئەم درەختە بەر بگرێ. بەڵام کە طووبا سێبەری بوو، با سێ جارانیش بەر بگرێ، یان طووبای سێبەری ئەو کە تاقە نەخلی عەرشە، نەخلیش بەردارە، با ئەو طووبایە سێ کژان بەربگرێ لە ڕەحمەتی خودا و بەخشندەیی بۆ گوناهکاران. ئەو بەیتانەی ژمارە 15، 16، 17 و 18 لە لاپەڕەی 123 و 424دا هاتوون کە سێبەری پێغەمبەر هەڵدەکێشن تا لە بەیتی 18دا دەڵێ:
ئەو سێبەرە کە عالەمی عولوی لە نوورییە
شەمس و نوجووم و هەرچی لەواندا موقەڕڕەڕە

لەگوتەیەکی مەشوور سەر هەڵدەدەن کە دەڵێ: خوا پێغەمبەری لە نووری خۆی خەڵق کردووە. جێگە یاریدە نادات ئەگینا موناقەشەیەکی لەسەر ئەم مەسەلەیە ڕووی دا لە نێوان مەلا ئەفەندی و ئیبراهیم ئەفەندی حەیدەری بە لایەکدا و باوکم بە لایەکدا [باوکم گوتبووی ئەم قسەیە فەرقی نییە لەگەڵ (تثلیث)ی مەسیحی...]!

بەیتی لاپەڕە 425:
دنیای چلۆن دەوێ کە بەقەد هیممەتی نەکرد
ئەم خەلعەتە کە ئەتڵەسی نۆ چەرخی ئەستەرە

شەرحەکە لە وشەی «ئەستەر» داماوە. ئەگەر سەیرێکی دیوانەکەی گیو کرابایە لەوێ ئیشکالەکە دەڕەوییەوە، تومەز «نۆ چەرخی ئەخضەرە» یە. دیارە نوسخەنووس «اخضر»ی نووسیوە و قەوسی «ضـ»ـەکەی سواوە و نوختەکەی ئەو و «خـ» بوونەتە دوو... کڵاوی «خ»ـەکەش بەر سووان یان ڕەشبوونەوە کەوتووە... نازانم بۆچی بایەخیان پێ نەداوە و نەیانخستۆتە پاڵ نوسخەکانی دیکە!

لە شەرحی بەیتی دووهەمی لاپەڕە 427:
ئەو دێ دەبا بە کەشمەکەش، ئەم دێ دەبا لوطف
ئەو شاهی دڵبەرە، نە شەهەنشاهی دڵدەرە

وا هاتووە: «یووسف دێ بە کێشمەکێش دڵی خەڵک ئەبا بۆ خۆی و، پێغەمبەریش دڵی خۆییان دەداتێ». ئەم واتایە کە لەفزی «دێ» بەکار دەهێنێ لە جیاتی «ئەبا»ی چەند تێکستێک و دیوانی گیویش، ئا ئەم «دەبا»یە لە ئاست «شاهەنشاهی دڵدەرە»دا کورت دەهێنێ، شەرحەکەش «دەبا»کەی بۆ یووسف دووپات کردۆتەوە بەڵام خۆی لێ دزیوەتەوە کە دەگاتە «دەبا»ی پێغەمبەر و هەر «دڵدەر»ەکەی بۆ کردووە بە مەداری هەڵدانەوە. دەقی بەیتەکە لەگەڵ «ئەبا بە کەشمەکەش، ئەبا بە لوطف» ڕێک دێت. ڕاستییەکەی حاڵی یووسفیش بە پێی ڕێوایەتی قورئان بردن و ستاندنی تێدا نییە. ئەو کشمەکەشەش کە شەرحەکە دەیباتەوە بۆ پڕکێشکردنی ژنی عەزیزی میصر لە یووسف چ بیدایەتییەک و زۆر و دڕی لە یووسفەوەی تێدا نەبووە، بە پێچەوانەی لێی هەڵاتووە. تا ڕادەیەک مەسەلەی زولەیخا وەک مەسەلەی خێزانی زەیدە کە مێردەکەی بە دڵی خۆی تەڵاقی دا بۆ پێغەمبەر و قورئان دەیڵێتەوە: «... قضی منها زید وطرا زوجناکها».

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 428:
ئەفرادی مورسەلین هەموو یەک ڕازە، ئام کەلام
لەم جێگەدا بزانە موقەددەم موئەخخەرە

شەرحەکە لە واتای ئەم دەقە دەڵێ: یەکەیەکەی پێغەمبەران هەموو یەک قسەن کەوا ئەبێ بزانرێ لەم شوێنەدا هەموو کۆ ببنەوە ئەمیان لە پێش هەموویانەوە هەرچەند لە پاش هەموویانەوە هاتووە. دەقی دیکە هەیە لە جیاتی «یەک ڕازە...» «... هەموو یەک زارە، ئەم کەلام». لە شەرحی ئەمەدا دەڵێ: پێغەمبەران هەموو بریتین لە زمانێک و پێغەمبەریش قسەی ئەو زمانەیە، چونکە لە مەیدانێکدا هەموو پێغەمبەران کۆببنەوە تێیدا، ئەوەیان دەکەوێتە پێشیانەوە.
من لەگەڵ دەقی «هەموو یەک زارە، ئەم کەلام» ڕێکم، مەعناکەشی ئەوەیە: چەندێکی جۆرەها دین هاتبێت هەموو دەکەونە جغزی ئەو دینە و ئەو قورئانەی پێغەمبەرەوە، وەک بڵێی پێشەکی قەراردادەیە پێغەمبەرە پێشینەکان لە دەریای دینی ئەو هەڵێنجن بۆیە دەشێ بگوترێ هەموویان زارن ئەمیان قسەیانە و بەمەدا «موقەددەم موئەخخەرە» نەک تەنها لە ڕیزبوونیان بە دوای ئەوەوە. لە بەیتی 23شدا کە دەڵێ: مەعلوومە چونکی جەمعی ڕوسوول موقتەبیس لەون، ئەم مەعنایەی مەبەستە.
«ئەفڕادی مورسەلین هەموو یەک ڕازە، ئەم کەلام» مەعنایەکی دیکەش هەڵدەگرێ کە هەموو پێغەمبەران بریتی بوون لە ڕاز، لە سیرر کە بە تەواوی جێی لێ تێگەیشتن نین، تەنها ئەمیان، واتە پێغەمبەری ئیسلام، کەلام بوو سیرر و ڕازەکەی ئاشکرا کرد. بەم پێیە هی هەرە دووایین دەبێتە ڕابەر.

لە شەرحی بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕە:
شوبهەی نییە کە شەمس و قەمەر سێبەری ئەون
نیسبەت بە هەردو وەجهی وەکوو نوور و سێبەرە

واتایەکی ئەوتۆی لێ داوەتەوە بشێ کەلێنگیر بێ بەڵام وا دەزانم لە ناو توێژ و توێکڵی «نیسبەت بە هەردو... هتد»دا کاکڵ هەیە تێیدا جارێ دەرنەکەوتووە، چونکە شەرحەکە لەوەوە بۆ بەیتەکە چوە کە مەفروضە پێغەمبەر نووری هەموو دنیایە کەواتە دەبێ ئەم دووانە سێبەری بن... ئەم «مسلمە – موسەللەمە» یە هەموو دنیا دەگرێتەوە بە نوور و بێ نوور و تاریک و... هتد کە لزووم نامێنێ بگوترێ کارەبا سێبەری ئەوە... هێزی ئاتۆم سێبەرە... ئاگری پووش و بابەگوڕ گوڕ سێبەرن. ئێمە لەم ئیددیعایەدا پێویستمان بە فێڵێکی ئەدیبانەی نالی ڕەفتار و گوفتار هەیە داواکەمان لە گوتەی ڕووتی بێ پاڵپشت دەرباز بکات. ئایە لە «نیسبەت بە هەردوو وەجهی» مەبەست چییە؟ کام دوو وەجهـ؟ قەمەر خۆی تەنها دوو شەو، لە 29، 30 شەودا نووری تەواوە، لە محاق و دەمی هیلالدا ئەوەیە کە دەیزانین. خولاسە من بە عومری خۆم لەم بەیتە و چەند بەیتێکی دیکەی نالی دڵئارام نەبووم.

بەیتی سەرەتای 426:
تەشبیهی حوسنی فائیقی، ئاخر، بەچی بکەم!
نووری سونووحی طەلعەتی صەد لەوحی ئەنوەرە

شەرحەکە «لەوحی ئەنوەر»ی بە«تەختەی زۆر ڕووناک و ڕۆشن» لێک داوەتەوە. لە ڕاستیدا پاش ئەوەی قەدری پێغەمبەر گەییشتە ئەوپەڕی ئەوپەڕی ئەوپەڕی نامومکین، بەم «لەوحی ڕۆشن» پایەی هەزاران پلە دێتە خوارەوە: مەبەست لە «لەوح» هەمان «اللوح المحفوظ»ـە کە قورئان باسی دەکات و هەرچی بووە و دەبێت تێیدا تۆمار کراوە. تەشبیهەکەش هی «نووری سنووحی طەلعەت»ـەکەیەتی نەک هی خۆی کە دیارە لەوەش بەولاترەوەیە.

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 429:
بورهانە صوورەتی بەشەری چونکە نوورە، نوور
بێ ضیللە، ماسیوای بە دوو نیسبەت موعەببەرە

شەرحەکە خۆی لێ لاداوە و تەنها واتای وشەکانی تەرجەمە کردووە. مەعناکەی ئەمەیە: پێغەمبەر کە بە شكڵ مرۆیە و سێبەری نییە، نەبوونی سێبەرەکە بورهانە، بەڵگەیە لەسەر هێندی کە لە نوور دروست کراوە چونکە هەر نوور بێسێبەرە، ماسیوای ئەو واتە لە خۆی بەولاوە هەرچی هەیە نیسبەتی بۆ یەک لە دوو شتان دەچێتەوە: یا نوور یا ماددە، غەیری پێغەمبەر هیچ کەس و هیچ شتێك نییە ماددە و نوور بێ واتە ماددەکەی نوور بێ: بە شکڵ ماددەیە و سێبەریشی نییە. کەواتە نووری ڕووتە.

لە بەیتی دووهەمی لاپەڕە 431:
ئەی شەمسی مایە پەروەر و ئیکسیری قەلبی خاک!
بنواڕە حاڵی هالیکی ئەم خاکە ئەحقەرە

شەرحەکە دەڵێ دەشێ مەبەست لە «خاکی ئەحقەر» نالی خۆی بێت وەیا وەڵاتەکە بێ. ئەم بۆچوونەی کە وەڵاتەکە بە ئەحقەر دابنێ دوورەکی زێدە دوورە لە مەبەسی نالی چونکە لای ئەو مەککە و مەدینە پیرۆزترین شوێنی دنیان. لەسەرەتاکانی قەصیدەکەدا ڕەوضەی دانا بە مەرکەزی عەرش و مەدینەی کردە جەوهەری فەرشی هەموو زەمین... مەدینە ڕۆژ و شەوی «طیب»ـی جیهانە... مەدینە گڵی گوڵە، ئاوی لە کەوثەرە... دیسانەوە شەرحەکە وا دادەنێ« هالیک» نەبێ «حالیک» بێ بە واتای تاریک... ئەم بۆچوونە وەها دادەبڕێ کە بەیتەکە پتر لە قەبەڵ وڵاتەکە بکات بۆ حەقارەت، هەرچی «هالیک»ـە پتر بە لای نالیدا دەچێتەوە چونکە گیانلەبەرە و هەلاکی بە دمەوەیە. بۆیە «هالیک» جێی خۆیەتی و «حالیک» دەست نادات، با بڵێین جێی «هالیک» ناگرێتەوە.

« گوورگەمێش » بە سەگێک دەڵێن کە دەگەڵ گورگێک ڕێک کەوێ و دزی لە شوان بکا.

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 434:
گۆچانی غیرەتت لە ملمدا موعەوذە بێ
تا موژدە دێ کە نووری یەقینم موظەففەرە

شەرحەکە دەڵێ نالی لە پێغەمبەر دەپاڕێتەوە، لە دەمی سەرەمەرگدا گۆچانی غیرەتی بکاتە ملی نالییەوە... «ئاگادارم بێ» تا موژدە دێ کە باوەڕ و ئیمانی زاڵ بووە بەسەر بێباوەڕیدا.
شەرحەکە باشە بەڵام خۆی لە «موعەوذە» بێئاگا کردووە و ناڵێ چییە. ئەم «موعەوذە – معوذە» یە ئیشارەتە بۆ دوو سوورەتی قورئان یەکیان «قل اعوذ برب الفلق» ئەوی دیکە «قل اعوذ برب الناس» لە هەردوویاندا خۆ دانە پاڵ خوا لە شەڕڕی «النفاثات فی العقد» و «الوسواس الخناس الذی یوسوس فی صدور الناس» هەیە. بەو دوو سوورەتەش دەڵێن «المعوذتان» لە دیوانی گیودا لە بری «موعەوذە» نووسراوە «معوذ». بە لای منەوە ئەمیان ڕاستە چونکە نایەتە دڵەوە نالی لە قەصیدەی وەها غەڕڕادا «موعەوذە»ی ناچاری و پەک کەوتن لەسەر وشەی نایاب بەکار بهێنێت.

لە بەیتی لاپەڕە 435، نیوەی دووهەمی بەیتەکە:
واصیل ببم بە ڕەحمەتی بارانی، مەقبەرە

لە دیوانی گیو و تێکستی «عم» و «گم» «مەغفیرە» کە دەکاتە لێخۆشبوون، هاتووە. ئەمیان لەگەڵ نەفەس و ئاووهەوای قەصیدەکەدا ڕێکتر دێت چونکە پاڕانەوەکە بۆ لێخۆشبوونە.
شەرحەکە دەڵێ: بۆ ئەوەی شەیتان ڕووزەرد بێ، منیش بە هۆی بارانی ڕەحمەتی خواوە بگەمە گۆڕستان... هتد. گەیشتن بە مەقبەرە، بە باران و بێ باران، بۆ مسڵمان و کافر تەگەرەی تێدا نییە، شەیتانیش مەنعی ناکات. نالی دەپاڕێتەوە بگاتە ئەو بارانەی ڕەحمەتی خوا کە بڕژێتە سەر قەبرەکەی.

بەیتی سەرووی لاپەڕە 436:
دوومینە ئیلتیجام ئەمەتە ئەو دەمەی دەبێ
ئەلواحی ئەلحەدم بە زەنابیلی مەعطەرە،

شەرحەکە ئەم بەیتەی بە دوو بەیتی دووا خۆیەوە بەستۆتەوە، حەقیشیەتی بەڵام چ لەم شەرحەدا و چ لە تێکستەکاندا و چ لە دیوانی گیودا ئەم وشەیەی «مەعطەرە» تا بڵێی بێجێیە: نالی تۆقیوە لە جیفەخۆریی خۆی، چۆناوچۆنی قەبرەکەی دەبێتە شوێنی عەترفرۆشی؟ بە پێی باوەڕی من وشەکە «مەعصەرە – معصرە»یە بە واتای جێگای شت تێدا گوشین وەک کە ترێ دەگوشن، بە زەنبیلە دەیبەن بۆ کۆگەی دۆشاو... بارەها لە منداڵیمەوە بەزمی دۆشاوگوشینم دیتووە. لە بیر نەکەین کە باوەڕێکی کۆن هەیە بەوەدا کە مردووی بەد گوڕەوشار دەدرێت کە لە «گور افشار» ەوە هاتووە واتە «گورگوش».

بەیتی یەکەمی لاپەڕە 437:
سێمینە ئیلتیجام دەڵێم ئەی غەوثی عاصییان
هاواری بگرە بەردەیی ئاشووبی مەحشەرە

بەدەست خۆم نییە ئەم «دەڵێم»ـە ناچێتەوە دڵمەوە. چەند تێکستی ناو شەرحەکە لە جیاتی «دەڵێم» وشەی «دڵم» یان داناوە بە گۆڕێنی هەندێ باری بەیتەکە. ئەم وشەیە زۆر لەبارترە و ڕاگەینترە. لە جیاتی «دەڵێم»ـی بێلزووم «دڵ»ـی خاوەن هەست و سۆز هاتووە کە حاڵەتەکەش پڕە لە جۆرە موچڕەکانە [سێمینە ئیلتیجای دڵم ئەی غەوثی عاصیان].

بەیتی دوواتر:
ئەو ڕۆژی ئاخیرەی کە چ ڕۆژی لە دوو نییە
ڕووترش و قەمطەریر و عەبووس و غەضەنفەرە

شەرحەکە وا دادەنێ کە ئەو ڕۆژە ئاخری ڕۆژانە نابڕێتەوە... بەلای من و واقیعیشەوە ئەو ڕۆژە لە سرەی ڕۆژانی دنیادا ڕۆژی دیکەی بە دوادا نایەت نەک خۆی بڕانەوەی بۆ نییە چونکە ئەگەر هەر بەردەوام بێ بەو هەموو ترشی و گرژی و توڕەییەوە کەس ئومێدی بە بەهەشت نامێنێ، بگرە دەبێتە جەژنی گوناهباران. لە مەنتیقی جەزا و پاداشی دواڕۆژی پاش دنیا، دەبێ ئەو ڕۆژە بەسەر بچێ، دەنا بەهەشت و دۆزەخ بێکەڵک دەبن.
نالی لەم بەیتانەدا پێوەی دیارە چ باوەڕی بە فەلەکییاتی نوێ [دوای کۆپەرنیکۆس و گالیلیۆ] نەبووە، لە فەلەکییاتی بەتلەمیۆسیش هەر ئەوەندەی، ڕەنگە، سەلماندبێ کە لەگەڵ واتای ئاشکرای ئایەتی قوڕئان ڕێک دەکەوێت. دەتوانم بڵێم ئیمانی بە ئەرز و ئاسمانێک هەبووە کە پێش تەرجەمەی زانستەکانی یۆنان و لە دەقەکانی ئایین و کتێبی سەر بە ئایینەوە دەناسرێنەوە. لە سەرەتادا کە زانستەکانی یۆنان تەرجەمە کران هەمووی لە لایەن مەلاکانەوە بە کوفر داندران، هەتا ماوەیەک کە پەنگاوی دایەوە و بوو بە جێی باوەڕی عەقڵی ئەو سەردەمە ئنجا مەلاکان، ڕەنگە هی چینی دووهەم، باوەڕی ئایینییان لەگەڵ ئەو زانستانەدا گونجاند. هۆیەکی هەرە زلی ئەو گۆڕانکارییە لە باوەڕدا دەچێتەوە بۆ ئەوەی خەلیفەکانی، بە تایبەتی، عەبباسی لاهووتی نەبوون. ئیبنوخەلدوون لە «مقدمە»کەیدا دەڵێ: «سیدنا عمر امر بمحو علوم الفرس» قەشەکانی کەنیشتە بەر لە 400-500 ساڵێک زانای فەلەکییان سووتاند کە دەیگوت ئەرز دەسووڕێ...

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 440:
دنیا بووە بە تاوە وو صەحرا بە ژیلەمۆ
دنیا دەڵێن کە ئاگرە، ناری سەمەندەرە

دووبارەبوونەوەی «دنیا» لە سەرەتای نیوەبەیتەکاندا هی سەلماندن نییە. حەفت تێکست لە جیاتی دونیا «دەریا»یان داناوە، گیویش هەروەها. بوونی دەریاش بە ئاگر پتر گەرمی ئەو ڕۆژە ڕادەگەیەنێ تا ئەوەی دەریا وەک ئاگری سەمەندەری لێ هاتووە. واتە سەمەندەرێکی هەر لە ناو ئاگر دەژی، لەو ڕۆژەدا دەتوانێ بچێتە بەحرەوە و بژیت و دەڵێم: [تووشی زوکامیش نەیەت].

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 440:
دیوانی گەرمی باری خودایە، بە پایە عام
ئیصغایی خەڵقە، ساعەتێکی عەرضی مەحضەرە

شەرحەکە دەڵێ: خوا دیوانی گەرمی خۆی بەستووە و خەڵک بە پێوە ڕاوەستاون گوێیان شل کردووە، کاتی عەرزکردنی سیاهەی کرداری خەڵکە لە حوزووری خوادا.
ئیصغای خەڵق شتێک نییە لە شکۆی ئەو ڕۆژە زیاد بکات. زۆر لە تێکستەکان و دیوانی گیویش «اصغار – ئەصغار»یان نووسیوە لەباتی. وادەزانم ئەمیان بە هەڵە لە «اسفار – ئەسفار»ەوە هاتووە بە واتای «سیاهـ» کە لە وشەی «مەحضەر»ەوە دێت و یەک واتایان هەیە. شەرحەکە لە تەرجەمەی وشەکان «مەحضەر»ی بە: خزمەت، حوزوور لێک داوەتەوە. دەگوترێ «محاضر الجلسات» واتە سیاهەی وتووێژی کۆبوونەوان. [ساعەتەکەی] مناسبترە، بە واتای قیامەت دێ.

لە بەیتی لاپەڕە 441:
لایەک «زەبانییە» لە سەروکاری نارە، نار
«هَلْ مِن مَزیدْ» زوبانییە وەک ماری ئەژدەرە

نالی نووسیویەتی «زبانیە» لە جیاتی «زوبانی...» بەمەدا لەگەڵ «زەبانییە» دەبنە جیناسی تام. فارسیش «زەبان» دەڵێن. لەم وشەیەی «زوبان» ئەو واتایەش دەفامرێتەوە کە دەگوترێ: زمانەی ئاگر ئیتر جێی خۆیەتی ئاگر بە زبان بێت و بڵێ «هل من مزید». دیارە زمانەی نارەکەش وەک ماری عەزیا زل و بێڕەزایە.
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 442 جێگەیەکی لەقی خلیسکی تەسکی هەیە:
لایێکی کەش لە جەننەت و ڕیضوان تەدارەکە
حۆری ئەوا بە مونتەظیریی دێنە مەنظەرە

ئاخر لەو هەموو ئاگرستانەدا چ جێگەی حۆرییە؟ بەیتی دوواتریش «اشخاص خاص» وا چاویان ئەبڵەق بووە. بێگومان بەیتەکە لە چاو تێکڕای قەصیدەکە لاوەز دەشێ خێرەومەندێک ئەو بەیتە بن بزێوکەی بۆ دڵدانەوەی ئەهلی مەحشەر کردبێتە سەدەقە. وشەی «تەدارەک» کورد دەیڵێت، ڕاستییەکەی «تەداروک»ـە لە کێشی «تەفاعول».

بەیتی سەرووی لاپەڕە 443:
زێر و زەبەر دەبن بە دو فیرقە، لە فیرقەتەین
واوەیل و ئیمتیازە کە کێ بێنە کێ بەرە

سێ تێکست لە جیاتی «کێ بێنە» نووسیویانە «کێ سینە». ئەو سێ تێکستە و دووی دیکەش لە جیاتی «کێ بەرە» نووسیویانە «کێ سەرە». گیویش سینە و سەری نووسیوە. سەرەڕای ئەمە بەیتی دووهەم یەکسەر دەچێتە شەرحی حاڵی سینە [ئەکثەر کە سینە تابیعی...] دیاریشە «سینە» لە بەیتەکەدا دەوەستێتەوە بەرانبەر «زێڕ» و «واوەیل».

لە بەیتی دووهەم، لاپەڕە 443:
ئەکثەر کە سینە، تابیعی بەرد و حەرارەتە
یەعنی وەقوودی نارە، بوخاری موسەییەرە

شەرحەکە دەڵێ: کەم بەیتە و بەیتی دواوەی گوماناوین کە مەعناکەمان بە تەواوی زانیبێ و بەم شێوەیە شەرحی دەکات: نالی دەڵێ، زۆربەی ئەوانەی لە مەیدانی حیساب خڕ بوونەتەوە، کە کافرانن، شوێن کەوتووی سەرمای زەمهەریری دۆزەخ و گەرمای ئاگرەکەیین... واتە سووتەمەنیی دۆزەخن و هەڵمی کوڵانیان لە ناو گەرمای دۆزەخدا ئەڕەوێنرێ و سەرئەخرێ...
وا دەزانم سینە تابیعی بەرد و حەرارەتە لەوەوە دێت کە ساردی و گەرمی خۆراک و خواردنەوە بە سینەدا تێپەڕ دەبێ واتە پێی ئاشنایە و ڕاهاتووە. لەمەوە جێی خۆیەتی «تابیعی بەرد و حەرارەت» بێ. ئەوەی ئیشکالە وشەی «موسەییەر»ەیە: لە شەرحەکەدا دەڵێ: هەڵمی کوڵانی کافران لە ناو گەرمای دۆزەخدا ئەڕەوێنرێ و سەر ئەخرێ. ئەم قسانە چەندێکی مێشک گوشینی لەگەڵدا کرابێتیش بە چ ناگات و چ ڕوون ناکاتەوە. تێدەگەین گەرما شت بکوڵێنێ بەڵام «بوخاری موسەییەر» بۆ لای سارداییەکەی سینە دەچێتەوە. دەمەوێ لە «موسەییەر»ەوە بۆ ئیحتیمالی هەڵەی نوسخەنووسان بچمەوە و بڵێم ڕەنگە «موسەببەر» بێ کە لە «سبر»ەوە هاتووە بە واتای پێوانە و تاقیکردنەوە وەک کە دەگوترێ «سبر غورە» بەڵام بەکەڵکی بەیتەکە نایەت. خولاسە، بەوەندە کەرەستەی تێگەیشتن لە دەستدایە خۆ پێوە ماندووکردنی بێبەرە.

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 445:
ئەعمالمان لەگەڵ هەموو ئەوضاعی حاڵمان
مەغشووش و جەمعی، حاضرە، گەر خەیر، گەر شەڕە

شەرحەکە واتای بەیتی دووهەمی لێداوەتەوە وای داناوە کە «مەغشووش و جەمعی» ئەعمال دوو جۆری دژ بە یەکترن. مەغشووش واتە ساختە و چرووک لەگەڵ «جەمع» نە بە دژایەتی و نە بە برایەتی ناگونجێن. من وەهای بۆ دەچم وشەکە «مفشوش – مەفشووش» بێت بە واتای پەرتوبڵاو. لە زاراوەی لوبنانیان «فشە خلق» بە واتای دەروون ڕەهاکردن لە قسەی پەنگ خواردوو دێت. وابزانم سوورەییەییش هەروەها دەڵێن.

بەیتی سەرووی لاپەڕە 446:
ذەڕڕەیێک لە چاوی بۆتەیی صەڕڕافی کەففەدا
مەخفی نییە، دیارە وەکو ڕۆژی نیمەڕە

شەرحەکە بۆ ئەوە نەچووە کە ئەم «ذەڕڕ»ەیە و سەبک و موفرەداتی بەیتەکە وەک: چاو، صەڕڕافی کەففە، مەخفی نییە، ڕۆژی نیوەڕۆ... ڕادەگەیەنن کە مەبەستی نالی لە بەیتەکە نایەتی «ومن یعمل مثقال ذرة...» ئیتر چاکە بێ یا خراپە «... یرە»یە.