وصفی ڕوخساری له فیکری بەنی ئادەم بە دەرە
1
وصفی ڕوخساری له فیکری بەنی ئادەم بە دەرە
ئیبتدای مەدحی دەمی وەک خەبەری بێ ئەثەرە
لاپەڕەی 411
خەبەر: دەنگوباس،
بێ ئەثەر: ئەو کەسەی ڕۆیشتبێ بۆ سەفەرێکی وەک جەنگ و ماوەیەکی زۆری بەسەرا تێپەڕیبێ و کەس هەواڵێکی نەزانێ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: تەعریفکردن و پیا هەڵدانی جوانیی ڕووخساری یار لەوە بەدەرە که بیری بنیادەم پەی پێ ببا و، لە توانای تێگەیشتنی ئادەمیزادا نییە. سەرەتای مەدحکردنی دەمی، وەک دواییەکەی، له هیچ کوێیەکەوە نیشانەیەکی دیار نییە. مەبەستی لەوەیە دەمی یار ئەوەندە بچووکه یا ئەوەندە جوانه، بنیادەم نازانێ له کوێوە دەس بکا به تەعریفکردنی و له کوێوە دوایی پێ بێنێ. یاخود: سەرەتای تەعریفکردنی وەک هەواڵی کەسێکی ونبوو وایە، جا ئەگەر سەرەتاکەی وابێ، ئەبێ دواییەکەی چۆن بێ !
مەعنای پێشوو لە زاراوەی (موبتەدا) و (خەبەر) ی عیلمی نەحو وەرگیراوە. چ بەپێی ئەم مەعنایە و چ بەپێی مەعنای دووهەمیش، تەناسوبێکی جوان لە نێوان (ئیبتیدا) و (خەبەر) دا هەیە. هەروەها ڕستەی (خەبەری بێ ئەثەر) یش لە زاراوەیەکی شەرع وەرگیراوە.
دەستنووس
ڕووخساری (چن): ڕووخسارت، بەڵام لەگەڵ نیوەی دووهەمدا ناگونجێ. (خب): ڕووخسارە.
2
نەو نیهالی قەدی تۆ عەرعەرە، دڵخواهی منه
ڕاستە دڵدارە، وەلێ حەیفە کەوا بێ ثەمەرە!
لاپەڕەی 412
نەونیهال: نەونەمام، نەمامی تازە هەڵچۆ .
عەرعەر: داری سەروی کێویی .
دڵخواه: ئەوەی دڵ بییەوێ .
دڵدار: داری دڵ . خاوەن دڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: نەونەمامی باڵای تۆ بەرز و ڕێک و ڕەوانە وەک سەرو و دڵی من گیرۆدەیەتی و حەزی لێیە.. ڕاستە ئەو نەونەمامە درەختی دڵانە و دڵی دڵدارانی پێوەیە، بەڵام درەختێکی بێبەریشە، ئەو دڵانەی پێوەینی هیچیان لێوە دەسگیر نابێ.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە یەکخستنی (دار) ی (دڵدار) و (ثەمەر) دا تەناسوبێکی جوان هەیە.
دەستنووس
نەونیهالی (« پەراوێزی » چر) و (کم) و (گم) و (عم) و (من) و (خا): نەونەمامی.
3
قامهتی سەروی، ئەگەر بێبەرە بۆ چ نارەوەنه؟!
تۆ بێ زوڵفی ئەگەر دووکەڵه، بۆچ ناری بەرە! ؟
لاپەڕەی 412
نارەوەن: لە کوردیدا درەختێکی ساق ئەستوورە، لە بەرزیی و نزمیدا مام ناوەندییە، لق و پۆپ و گەڵای زۆری لێ ئەبێتەوە، هیچ جۆرە بەرێکی نییە . بەم مەعنایە بۆ ئەم شوێنە دەست نادا . لە فارسیدا بە مەعنای داری هەناریش هاتووە . ئەم مەعنایە بۆ ئێرە ئەگونجێ . دووریش نییە وشەکە بەهەڵە نووسرابێتەوە و (نارەبەن) بێ کەواتە درەختی هەنار .
نار: هەنار .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لە بەیتی دووهەمدا بڕیاری دا کەوا نەمامی باڵای یار هەرچەند دڵی دڵدارانی وەک بەر پێوە پێوەند بووە، بەڵام نەمامێکی بێ بەرە بۆ دڵدارەکانی. لەم بەیتە و بەیتی پاشەوەشیدا، کە مەعنایان تێکڕا وەک یەکە، وەک لە قسەکەی پەشیمان ببێتەوە وا پیشان ئەدا و ئەیەوێ بڵێ نەمامی باڵای یار بەری هەیە و بەرەکەی مەمکەکانیەتی، بەڵام جۆرە دوو دڵیی و گێرە و کێشەیەک دێنێتە ڕێی خۆی و ئەڵێ: ئەگەر ڕاستە باڵای وەک سەروی یار درەختێکی بێ بەرە، ئەی بۆچی بووە بە داری هەنار و جووتێ مەمکی وەک هەناری پێوە بەند بووە؟ ئەگەر تاڵی زوڵفیشی خەتی باریک و ڕەشی دووکەڵە، ئەی بۆچی بەرەکەی هەنارە؟ مەبەستی لەوەیە کە زوڵفەکانی شۆڕ بوونەتەوە تا گەیشتۆنەتە سەر مەمکەکانی و مەمکەکانی وەک هەنار بوون بە بەری.
دەستنووس
سەروی (چن): سەروە. نارەوەنە (کم) و (گم) و (ت) و (من): نارەوەرە. ڕەنگە مەعنای (نارەبەرە) بێ واتە: بەرەکەی هەنارە. (عم): بارەوەرە. ڕەنگە مەعنای (بارەبەرە) بێ واتە: کۆڵێکی هەڵگرتووە. ناری بەرە (چر) و (عب): نارەوەرە. (« پەراوێزی » چر): نازە سەرە. (چن) و (خب) و (ک): نارەبەرە. (عم) و (کم) و (گم) و (من): نارە سەرە. ڕەنگە مەعنای (لەسەرە هەنارە) بێ. (ت) و (اح): ناربەرە. بۆ ناری بەرە و نارەبەرەش دەستئەدا.
نیوەکانی ئەم بەیتە لە (عم) و (کم) و (گم) و (من) دا بەرودوان.
4
زوڵف ئەگەر دووکهڵه، دووکەڵ بەری گوڵناری نییە!
سەروە گەر قامهتی، کەی سەروی ڕەوان بارەوەرە؟!
لاپەڕەی 413
گوڵنار: گوڵی هەنار . بە گوڵی هەناری کێویش ئەڵێن کە هەر گوڵەکە ئەکا و بەری نییە . گوڵەکەی گوڵێکی سووری جوانە سەد پەڕەی هەیە .
بارەوەر: بارەبەر، بار هەڵگر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەگەر بڵێین زوڵفی یار لەبەر ڕەشیی و باریکیی تاڵەکانی دووکەڵە، خۆ دووکەڵ بەری گوڵەهەنار ناگرێ، کەچیی زوڵفی یار بەری گوڵەهەناری هەیە کە ڕوومەتی سووریەتی. خۆ ئەگەر بشڵێین سەروە، کەی سەرو باری میوە هەڵئەگرێ کە مەمکەکانی یارە کە بە داری باڵایەوەن؟
ئێمە وای بۆ ئەچین ئەم دوو بەیتە هیی نووسخەی جیا جیا بن و نالییی لە پێشا یەکێکیانی دانابێ و پاشان بیری گۆڕابێ و ویستبێتی ئەوی کەیان لە جێگەی دانێ، بەڵام خەڵک کە پارچە شیعرەکەیان نووسیوەتەوە، هەردوو بەیتەکەیان خستووەتە چوارچێوەیە. بەپێی بۆ چوونەکهی خۆشمان لامان وایه نالییی بەیتی چوارەمی پاشتر داناوە و ویستوویەتی له جێگەی بەیتی سێهەمدا دانێ.
دەستنووس
گوڵناری (عب): گوڵتاوی. سەروە گەر قامەتی (چر) و (خا): سەرو ئەگەر قامەتی. (عم) و (کم) و (گم) و ( من): سەرو ئەگەر قامەتە.
بارەوەرە (ت): ناردەرە، واتە: هەناربەخشە.
دانانی ئەم بەیتە لێرەدا بە گوێرەی نووسخەکانی (چر) و (عم) و (کم) و (گم) (من) و (خا) یە، نووسخەکانی تر کردوویانه به بەیتی شەشەم.
5
بە حەقی جەڕڕی هەیاسەی زەڕ و کاکۆڵی سەری
دڵی گوم گەشتەیی من کوشتەیی پشت و کەمەرە
لاپەڕەی 414
جەڕ: بەستن،
گومگەشتە: ونبوو .
کەمەر: پشتێنه .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: قەسەم به حەققی هەیاسەی زێڕ له پشت بەستنی یار و، قەسەم به قژی سەری، دڵی سەرلێشێواو و ونبووی من کوژراوی ناوشانی یارە که قژەکەی پیا هاتوەتە خوار و، هیی پشتێنهیەتی که هەیاسەکەی بەستووەتێ.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە نێوان (جەڕ) و (زەڕ) و (سەر) دا جیناسی لاحیق و، له نێوان (گەشتە) و (کوشتە) دا جیناسی موحەڕڕەف هەیە.
دەستنووس
کاکۆڵی سەری (« پەراوێزی » چر) و (کم) و (گم) و (من): زوڵفەینی کەچی، گومگەشتەیی (ت): سەرگەشتەیی، پشت و کەمەرە (خب): پشتی پودەرە !
6
بێ ئەگەر بێتە دەرت، دەیدەیە بەر شەق وەک گۆ
نییە ذاتیشی نەیێ دڵ، چ بکا، قوڕ بەسەرە!
لاپەڕەی 414
بێ: ئەگەر بێتو،
دەرت: دەرگات .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دڵ ئەگەر بێتو بێتە بەردەرگای ماڵت دڵسۆزیی خۆیت بۆ باس بکا، وەک گۆ ئەیدەیتە بەر شەق و سەری ئەکوتیتەوە و سەرزەنشتی ئەکەی.. ناشتوانێ نەیەت و، بێ تۆ ئۆقرە ناگرێ.. قوڕبەسەرە، داماوە نازانێ چیی بکا !
لێکدانەوەی ئەدەبی
له نێوان (بێت) و (نەیێ) دا طیباق و له نێوان (بێ) و (بێتە) دا جیناسی ناقیص و، له نێوان (نییە) و (نەیێ) دا جیناسی موحەڕڕەف هەیە.
وشەی (دڵ) ی فاعیلی (بێتە) ش و (نەیێ) یشە، واتە ئەم دوو فیعله هەرایانه لە سەری !
دەستنووس
بێ (عم) و (گم): سەر. دەرت (خب): دەرێ. نییە ذاتیشی نەیێ (چر) و (خا) و (خب): نییە ذاتیشی نییە. (ت) و (اح): نییە ڕاضیش که نەبێ. (ک): نییە ذاتیش که نەبێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی دووهەمی لاپەڕە 414: سەرەتای بەیتەکە نووسراوە «بێ ئەگەر بێتە دەرت...» لە تێکستی ناو شەرحەکە و لە دیوانی گیوی موکریانی نووسراوە: سەر ئەگەر بێتە دەرت دەیدەیە بەر شەق وەکوو گۆ. لە لایەکەوە سەر لەگەڵ گۆدا گونجاوترە، لە لایەکی دیکەشەوە دەقی نیوەی دووهەم: «نییە ذاتیشی نەیێ دڵ چ بکا قوڕ بەسەرە...» ئەم قوڕ بەسەریە بۆ دڵێکی وەکوو گۆ کەوتبێتە بەر شەق دەست دەدا کە پێیەوە قوڕاوی ببێ. ڕستەی «نییە ذاتیشی نەیێ دڵ چ بکا...» لە شەرحەکەدا بە «بێ تۆ ئۆقرە ناگرێ» لێک دراوەتەوە. واتاکەی لەوە بەهێزتر و قووڵترە: کە دەڵێ: «نییە ذاتی» نەمان و نەبوونی دڵەکە دەگەیەنێ، واتە کە «نەیێ، نامێنێ». واتایەکی دیکەشی ئیشارەتە بۆ گوتەی «زاتکردن» و نەکردن بە واتای وێران و نەوێران. بەو پێیە: دڵەکە زات ناکات، ناوێرێ نەیێ. تارماییەکی بەرچاوی مەعنای دووهەم لە «بێ ئەگەر»دا هەیە، سەرەڕای مەعنا ئاشکراکەی ئەویش وەک کە دەگوترێ: بێ ئەگەر، کارەکەی کرد، قەرزەکەی داوە، لێرەشدا دەبێتە: بێگومان، بێ بەهانە.
7
له دەمی ناڵەیی زارم، دڵی پڕ زەمزەمەکەم،
وەلوەلەی حەلق و گەرووی «نالیی» له گەردوون بەدەرە
لاپەڕەی 415
زار: دەرد و ئازاراویی .
زمزەمه: هەرا و زەنا .
وەلوەله: هاوار و فوغان .
حەلق: گەروو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: هاوار و فوغانی گەرووی نالییی له دەمی ناڵهی ئازاراویی و دڵی پڕ هەرا و زەنایەوە دەرئەچێ، ئەوەندە زۆرە له چەرخی گەردوونیش تێئەپەڕێ.
دەستنووس
دڵی پڕ زەمزەمەکەم (عم) و (کم) و (گم): له دڵی پڕ شەرەرم. وەلوەلهی (عب): زەمزەمهی. حەلق (خب): خەلق.