سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

خاڵی بەینی چاو و ئەبرۆت ئینتیخابی کاتیبه

1
خاڵی بەینی چاو و ئەبرۆت ئینتیخابی کاتیبه
یەعنی نوقطه‌ی فەرقی ئیبنو موقله ویبنو حاجیبه
لاپەڕەی 398
ئینتیخاب: هەڵبژاردن، به مەعنا هەڵبژاردەیە .
کاتیب: نووسەر . مەبەست له خوایە .
ئینوموقله ویبنوقله حاجیبه: ئیبنو موقله و ئیبنو حاجیبه . ئیبنو موقله، ابن مقلة، خەتخۆشێکی بەناوبانگ بووە . ئیشارەتیشە به وشەی (مقلة) واتە پێڵووی چاو . ئیبنو حاجیب
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەو خاڵه‌ی له نێوان چاو و برۆتدایە نوستەیەکه خوا دایناوە که له جوانیی نەخشەکانیا سەردەستەی هەموانه، نوختەیەکه بۆ لەیەک جیاکردنەوەی پێڵووی چاو (موقله) و برۆ (حاجیب) که هەردووکیان ئەوەندە جوانن کەس ناتوانێ بڵێ کامیان له کامیان جوانترە، وەک چۆن کەس ناتوانێ بڵێ ئاخۆ (ابن مقلة) له هونەری خۆیا سەرامەدتر و له پێشتر بووە، یاخۆ (ابن حاجب) ؟
لێکدانەوەی ئەدەبی
له نێوان (چاو) و (ئەبرۆ) دا تەناسوب و، له نێوان (خاڵ) و (نوقطە) دا تەرادوف و، له (ئیبنو موقله) و (ئیبنو حاجیب) ـیشدا تەورییە هەیە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 398:
خاڵی بەینی چاو و ئەبرۆت ئینتخابی کاتیبە
یەعنی نوقطەی فەرقی ئیبنو موقلە ویبنو حاجیبە

شەرحەکە «کاتب»ی بە خوا داناوە... بەهەمەحاڵ دەشێ خوا لە جێی هەموو کەسێکی لێوەشاوەدا دابندرێ بەڵام لێرەدا بەیتەکە خەریکی کاتب و نوقطە و ئیبنوموقلە و ئیبنوحاجیبە. هەر لەبەر بێلزوومی تەفسیری کاتب بە خوا هاتووە شەرحەکە بە ڕێبازێکی تەسکدا بۆ ئەوە دەڕوا «کە... کەس ناتوانێ بڵێ «ابن مقلە» و «ابن حاجب» کامیان لە هونەری خۆیدا سەرامەدتر و لە پێشتر بووە». ڕوواڵەتی بەیتەکە وا دەگەیەنێ کە ئەو نوقطەیەی نێوان چاو و برۆی یار بۆتە ترازانی ئەو دوو زانایە لێکتر کە یەکیان بە «ابن مقلە»ی دادەنێ، برۆکەشی بە «ابن حاجب». هەڵبەت نالی لە ڕێی «استخدام»ـەوەیە کە چاو «مقلە»یە و برۆش «حاجب»ـە خاڵێکیشی خستۆتە نێوان چاو و برۆ، هاتووە نوقطەکەی نێوانیانی، کە خاڵەکەیە، کردۆتە ڕۆڵەی هەردوویان و بوو بە «ابن مقلە» و «ابن حاجب»، ئیتر هەلی شاعیرییەتی بێ سنوور ڕێک کەوت، یان ڕێک خرا، کە فەرقەکە بکەوێتە نێوان دوو زانای بەناوبانگ...
2
عەیب و لەعبی خەڵقی کرد تا یاری خستە داوی خۆی
خەصمه‌کەی من کەلبی ئاهوو گیرە، خیرسی لاعیبە
لاپەڕەی 399
لەعب: یاریی .
خیرس: ورچ .
لاعیب: یارییکەر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بەدکارە ناحەزەکه‌ی من ئەوەندە ناو و ناتۆرەی له خەڵک نا و ئەوەندەی یاریی بەم و بەو کرد و هەڵی خەڵەتاندن، تا یاریشی خستە داوی خۆی و هەڵی خەڵەتاند. ئەم بەدکارە ناحەزەی منە لەلایەکەوە بووە به سەگی ئاسکگر، ئەوەتە یاری خستە داوی خۆی و، له لایەکی کەشەوە بووە به ورچی یاریی پێکردن، ئەوەتە به یارییەکانی خەڵک ڕائەکێشێ بۆ لای خۆی تا پاشان ئەیانخاتە داوەوە.
3
لەشکری خەططی شکستە و، تیپی زوڵفی تار و مار
پادشاهی حوسنی عالەم‌گیری هێشتا غالیبه
لاپەڕەی 399
خەط: گەنەمووی تازە ڕوواوی سەر ڕووی نازداران .
شکستە: شکاو، تێکەڵ و پێکەڵ .
تارو مار: پەرت و بڵاو . ڕەش و لوول .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەو لەشکرەی یار که دڵی دڵدارانی پێ داگیر ئەکا که گەنەمووی تازە ڕوواوی سەر ڕوویەتی، تێکشکاو و تێکەڵ و پێکەڵه‌، هەر کەمێکی لەلایەکەوەیە و، تیپی زوڵفە ڕەش و لوولەکانیشی پەرت و بڵاو بوونەتەوە. بۆیە ئەبوو نەیتوانییایە دڵی دڵداران داگیرکا چونکه هیچ پادشاهێک به لەشکری شکستەی واوە شەڕی بێ ناکرێ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پادشای جوانیی ئەو که جیهانی هەموو داگیر کردووە، هێشتا هەر بەسەر مەمله‌که‌تی دڵاندا زاڵه.
وشەی (خەططی شکستە) ئیشارەتیشە به زاراوەیەکی نووسین، چونکه (خەططی شکستە) جۆرە نووسینێکی فارسییە.
دەستنووس
خەططی (چن) و (ت): خەططت. شکستە (چن) و (ت) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب): شکست. زوڵفی (چن) و (ت) و (ک) و (اح): زوڵفت.
ئەم بەیتە و بەیتی پاشەوەی له نوسخەی (کم) دا بەرودوان.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 399:
لەشکری خەططی شکستە و، تیپی زوڵفی تار و مار
پادشاهی حوسنی عالەم گیری هێشتا غالیبە

ئەم بەیتە فەندێکی تێیدایە پێی دەگوترێ «مغالطة – موغاڵەطە» واتە بەهەڵەبردن. وا دیارە شەرحەکەش پێوەی بوو کە دەڵێ: لەگەڵ ئەوەشدا کە لەشکری خەتی یار شکاوە و تاقمی زوڵفیشی پەت و بڵاوە دیسانەوە پادشای جوانیی ئەو هێشتا هەر بەسەر مامڵەتی دڵاندا زاڵە.
جوانیی هەرە جوان ئەوەیە کە لەشکری خەت شکەستە بێ، بە خەتی شکستەی سەخت نووسرابێ و، تاقمەی زوڵفیشی تار و مار (ڕەش و ئەژدەها) بن. نالی لە شکستە و تار مار، کە بە ڕواڵەتی وشە بێهێزی و بەرگە نەگرتن ڕادەگەینن [لە ڕاستیدا ئەوپەڕی هێز و ئامادەیی تێدایە] موغاڵەطەکەی هەڵناوە، وشەی «هێشتاش»ـی کردۆتە ئەو چەشەیە کە بە ڕاکێشانی لە لایەن جانەوەرەوە تەڵە دەتەقێ. ئەمە تەپکەکە و بەهەڵە بردنەکەیە. لایەنێکی دیکەی، بە عەینی مەعنا و بێ گۆڕینی دەلالەتی هیچ وشەیەکی، بەردەوامیی دەسەڵاتەکەی باس دەکات و پێت دەڵێ: لەشکری خەططی شکستە خوێنە و تیپی زوڵفی ڕەش و عەزیان. پادشای جوانییە عالەم گیرەکەی هەروا لە غەلەبدایە.
4
حاضری ئەمر و خیطابه دڵ، ئەگەرچیی مەنهییە!
راجیعی تۆیە ضەمیری من، ئەگەر چیی غائیبه!
لاپەڕەی 400
حاضر: ئامادە، له عیلمی نەحویشدا جۆرە ضەمیرێک و له عیلمی صەدرفیشدا جۆرە فیعلێکه .
ئەمر: فەرمان . له عیلمی صەرفیشدا یەکێکه له فیعله‌کان .
خیطاب: فەرموودە . له عیلمی نەحویشدا جۆرە ضەمیرێک و له عیلمی صەرفیشدا جۆرە فیعلێکیه .
مەنهیی: مەنعکراو . له عیلمی صەرفیشدا جۆرە فیعلێکه .
ڕاجیع: گەڕاوە . له عیلمی نەحویشدا ضەمیرێکه بگەڕێتەوە سەر ئیسمێک .
ضەمیر: جۆرە وشەیەکه له جیاتی ئیسمی ظاهیر به‌کاردێ . دڵ .
غائیب: نادیار . له عیلمی نەحویشدا جۆرە ضەمیرێک و له عیلمی ضەرفیشدا جۆرە فیعلێکه .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دڵی من هەرچەند وەصڵی تۆی لێ غەدەغە کراوە و نابێ نزیکت بکەوێتەوە، ئامادەیە بۆ هەر فەرمانێکت و چیی پێ بڵێی جێبەجێی ئەکا. ضەمیری منیش که ئەبێ هەر بۆ خۆم بگەڕێتەوە، بۆ تۆ ئەگەڕێتەوە و بوونی بەستەیە به تۆوە، هەرچەند لەوەش کەوتووە که هی (من) ی موتەکەللیم پێ بگەڕێتەوە بۆ (تۆ) ی موخاطەب و خۆیشی غائیب بێ.. نالییی لەم موبالەغە و جوانکارییەیدا له ئەهیلی نەحو و بەلاغەش تێپەڕی کردووە.
ئەشگونجێمەعنای (ضەمیر) به دڵ لێ بدەینەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (حاضر) و (ئەمر) و (خیطاب) و (مەنهیی) و (ضەمیر) و (غائیب) دا تەناسوب و، له (دڵ) و (ضەمیر) دا تەرادوف و، له (ضمیر) دا تەورییەی هەیە.
دەستنووس
ئەم وشانه زاراوەی عیلمی نەحو و صەرف و ئوصوولی فیقهیشن.
5
«نالیی» ئیستە تاجی شاهیی و تەختی خاقانیی هەیە
شەوکەت ئارا، موحتەشەم دیوانه، فیکرەت صائیبه
لاپەڕەی 400
شەوکەتئارا: ئەوەی شان و شکۆ بەوەوە بڕازێنێتەوە، موحتەشەم
دیوان: ئەوەی کۆڕی گەورە و پایەبڵند بێ .
فیکرەت: بیروڕا .
صائیب: ڕاست و دروست .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: نالییی ئیستا کابرایەکە له مەیدانی شیعر و ئەدەبدا تاجی پادشایەتیی و تەختی خاقانیی هەیە. شان وشکۆ بەوەوە ئەڕازێتەوە و، کۆڕ و مەجلیسی پایەبڵندە و، بیروڕای ڕاست و دروستە.
له ڕوویەکی کەشەوە (شاهیی) و (خاقانیی) و (شەوکەت) و (فیکرەت) و (صائیب). هەریەکه ناوی شاعیرێکی ئێرانین، (دیوان) یش ئیشارەتە به دیوانی شیعر. بەم پێیە ئەتوانین مەعنای بەیتەکه بەم جۆرەش لێک بدەینەوە کەوا نالییی تاجەکه‌ی (شاهیی) ی بەسەرەوەیە و، له سەر تەختەکەی (خاقانیی) دانیشتووە و، (شەوکەت) بەوەوە شان و شکۆی هەیە و، دیوانی شیعرەکەی گەورە و پایە بڵندە و (فیکرەت) و (صائیب) ی سەردەمی خۆیەتی..
بەم جۆرە نالییی به پشت قایمییەکی تەواوەوە به خۆیا ئەنازێ و، خۆی له تای تەرازوویەک و ئەو هەموو کەڵەشاعیرانەی ئێران له تاکه‌ی تری تەرازووکەدا دائەنێ و، حەقیشیەتی، چونکه ئەوەی پاشتر بێتە ئاراوە، هەر ئەوەندە بەهرەی هەبێ وەک نالییی، ئەتوانێ کەڵک له هەموو پێشینەکان وەربگرێ و هیی خۆیشی بخاتە سەر، دەسا صەد ئافەرین لەم ڕۆڵه‌ سەربەرزەی مەیدانی ئەدەبی کورد !
دەستنووس
ئارا (کم) و (گم) و (من): ئارا و. دیوانه (عم) و (گم) و (من): دیوان و. (اح) و (خب): دیوان و یا دیوانی، (خا): دیوانی.
پەراوێزی مامۆستا هێمن
جگە لەو مانایانەی مامۆستا لێی داونەوە، ئیشارەیە، بۆ موحتەسەم و سائیب که دوو شاعیری به ناوبانگن، وێدەچێ شەوکەتیش هەر نازناوی شاعیرێک بێ که من نایناسم.