ساقی! به مەیی کۆنه لەسەر عادەتی نەو بە
1
ساقی! به مەیی کۆنه لەسەر عادەتی نەو بە
بشکێنه به یەک نەوبه دووصەد ماتەمی تەوبه
لاپەڕەی 391
نەو: نوێ .
نەوبە: نۆبه، جار .
ماتەم: ئازیەتباریی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: مەیگێڕ ! وەرە سەر نەریتی نوێ، شەرابی کۆنه بگێڕە بەسەرمانا و تەعزییەی تۆبەکاریمان پێ بشکێنه. مەبەستی له تەعزییەی تۆبەکاریی ئەوەیە حاڵه‌تی تۆبەکاریی لەبەر ئەوە که مەیدانی خۆشیی له بنیادەم ئەگرێ. بنیادەمی تۆبەکار وەک تەعزییەدار لێ ئەکا.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (کۆنه) و (نەو) دا طیباق و، لەنێوان (نەو بە) و (نەوبە) دا جیناسی تەرکیب و، لەنێوان (نەوبه) و (تۆبە) دا جیناسی لاحیق و، لەنێوان (یەک) و (دووصەد) دا طیباق هەیە.
پێشینانی کورد وتوویانه « صەد گوناه و یەک تۆبه »، بەڵام نالییی لێرەدا ئەیەوێ به یەک « گوناه » صەد تۆبە بشکێنیی.. جۆرە « یاخیبوون » ێکی سەیرە ئەمه‌ی نالییی ئەیەوێ..
دەستنووس
کۆنه (چن) و (عم) و (کم) و (اح) و (من) و (خا) ڵ کوهنه، ماتەمی (کم) و (گم) و (من): ماتەم و.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 391:
ساقی بە مەیی کۆنە لەسەر عادەتی نەو بە
بشکێنە بە یەک نەوبە دوصەد ماتەمی تەوبە
شەرحەکە دەڵێ: مەیگێڕ وەرە سەر نەرێتی نوێ... ئەمما ناڵێ ئەم نەرێتە نوێیە چییە. هەرچەند سازاندنی مەعنا مومتازیش نەبێ لە کاتی ناچاریدا دەستی پێوە دەگیرێ، وەک دەشزانین لە زۆر باردا چاوپۆشی دەکرێ بۆ قبوڵی تەئویلێکی کز و لاواز هەر هەتا بەیتی شیعر مافی تەواوی خۆی وەربگرێ لە ڕووی فرەواتاییەوە. لەم دەربوونەوە بۆ واتای «عادەتی ئەو» دەچم.
وشەی «نەو» هەڵدەگرێ «نوء»ی عەرەبی بێ هەمزەکەی قرتابێ وەک کە «سماء» دەکرێتە «سما». «نوء – نەوئـ» وەک لە «انواء جویە» دەبیستن بە واتای فرتەنەی کەشی هەوا دێت کە لەوانەیە شتان تێک بشکێنێ، ساقی تۆش وەک عادەتی ئەو فرتەنەیە ماتەمی تەوبە بشکێنی. بۆ موبالەغەش داوای کردووە بە یەک نەوبە دووصەد ماتەم بشکێنێ کە ئەم هێزەش لە «نوء» دا هەیە.
2
ساقی! قەدەحی گەردشی گەردوون دەشکێنێ
باریی، که دە بێ موعتەقیدی گەردشی ئەو به!
لاپەڕەی 391
قەدەح: پیاڵه .
گەردش: سووڕانەوە .
باریی: خوا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە ئەی مەیگێڕ ! خوا پیاڵه‌ی سووڕانەوەی چەرخی گەردوون ئەشکێنێ، ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێ که وەرە باوەڕت به گەردشی دەسەڵاتی خوا هەبێ، نەک هیی گەردون.
ئەشگونجێ مەبەست له وشەی (ساقیی) مەیگێڕ نەبێ بەڵکو (ساق) بێ لەگەڵ (ی) ی ئیضافەدا. واتە خوا دەسگری پیاڵه‌ی سووڕانەوەی چەرخی گەردوون ئەشکێنێ.. تاد.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیت دووهەمی لاپەڕە 391:
ساقی! قەدەحی گەردشی گەردوون دەشکێنێ
باری، کە دەبێ موعتەقیدی گەردشی ئەو بە!
شەرحەکە دەڵێ: ساقی، مەیگێڕ! خوا پیاڵەی سووڕانەوەی چەرخی گەردوون ئەشکێنێ، ئەمەش ئەوە ئەگەیەنێ کە باوەڕت بە گەردشی دەسەڵاتی خوا هەبێ، نەک هی گەردوون. ئەشگونجێ مەبەسی بەیتەکە لە «ساقی» وشەی «ساق» بێ و ئیضافەی «ی» دەیداتە پاڵ «قەدەح» و دەبێتە «ساقی قەدەح» واتە خوا دەسگری پیاڵەی سووڕانەوەی چەرخی گەردوون ئەشکێنێ.
ئەم واتایە بە لێکدانەوەی من لەگەڵ بەیتەکە بە هیچ جۆرێک ناگونجێ: لە بەیتی یەکەم هاندان هەیە بۆ مەینۆشی و تۆبەشکاندن. لە بەیتی دووهەم دەچینە مەجلیسی وەعظی گەیلانی و ئیمانهێنان بە قودرەتی خوا ئەویش بە شێوەیەکی مسکێنانە کە قودرەتەکەی ئەوە بێ دەسگری پیاڵەی چەرخی گەردوون بشکێنێ... لەمەش چاوپۆشی بکەین، کە ناکرێ، داڕشتنی بەیتەکە کەم و زۆر ئەم مەعنایە هەڵناگرێ. لە بەیتەکەدا «ساقی» لە سەرەتایدا جێی فاعیلی گرتووە (لە عەرەبیدا دەبێتە مبتداء) ئاخۆ لە میصرەعی دووهەمدا چۆن «باری» دەبێتە فاعیل و قۆڵپی پیاڵەی گەردوون، یاخود پیاڵەی گەردوون ئەشكێنێ. فەرموو «باری» بکە فاعیل لە سەرەتای بەیتەکەدا، ئەمە دەردەچێ: باری ساقی قەدەحی... چەندێکی بە بیرمدا بێت بەیتەکە ئەمە هەڵدەگرێ: ساقی، مەیگێڕ، قەدەحەکەی گەردشی گەردوون دەشکێنێ. تۆش ئەی گوێگر کە هەر دەبیە «معتقد» وەرە ببە بە موعتەقیدی گەردشی قەدەحەکە. وشەی «باری» دەبێ «بارێ» بێ.
من لە شەرحی بەیتی دووهەمی لاپەڕە 121: «یا توربەتێ یا غوربەتێ با ڕێ بشکێنن» چاوپۆشیم کرد لەوەی «با ڕێ» هەڵدەگرێ «بارێ» بخوێندرێتەوە وا لێرەدا تووشی دێمەوە و بە ناچاری جێگەی «باری – خودا»ی پێ دەگرمەوە. لە فارسیدا ئەم وشەیە بەو مەعنایە لێرەدا هەیەتی بە هاراوی لەکار دێت.
3
ئەی نەفسی مورائیی چ گران باری، تەکالیف
بۆ خەلقی دەکێشی .. دە هەڕۆ ڕیش و جەدەو بە
لاپەڕەی 392
نەفس: گیان، بنیادەم .
مورائیی: ڕیاباز .
گرانبار: ئەوەی باری گرانی لەسەر شان بێ .
تەکالیف: ئەرک، عیبادەت .
هەڕۆ: بڕۆ . ڕێش
جەدەو: وڵاخێکه برین له پشتی ملی هاتبێ و برینەکه‌ی تەشەنەی کردبێ و چاک نەبێتەوە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەی بنیادەمی ڕیاباز ! ئەرکێکی چەند قورست خستووەتە ئەستۆی خۆت، عیبادەت بۆ خوا نا، بۆ ڕووپامایی ئەکه‌ی.. دە بڕۆ، دەی ! با لەژێر ئەم بارە گرانەدا پشتە ڕێشەت تووش ببێ و جەدەو ببیی و ناوشانت داڕزێ..
دەستنووس
گرانباری (عم) و (کم) و (من) و (خا): گرانبارە. دەکێشیی دە هەڕۆ (چر) و (ت) و (اح) و (« پەراوێزی » خا): دەکێشیی که هەڕۆ. (« پەراوێزی » چر) و (عب): دەکێشییو دە هەر. (چن) و (ک): دەکێشیی وەرە هەر. (عم) و (گم): دەکێشی بڕۆ هەر. (کم) و (من): ئەکێشیی که هەڕۆ. (خا): دەکێشیی که دە هەر.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 392:
ئەی نەفسی مورانی چ گرانباری، تەکالیف
بۆ خەڵقی دەکێشی.. دە هەڕۆ ڕێش و جەدەو بە
ئەم «دە هەڕۆ» گرفتێکی هونەری نەک واتایی تێدایە کە بە کاڵای ئەدەب ناشێ. هەرچی دەقی جێگری ئەم دەقەیەش هەیە لە تێكستە جوداکاندا یەکێکی ئەو ئێسکسووکە نییە بەکەڵکی زینەتی شیعر بێت، ڕەنگە دەقی «وەرە هەر» لە هەموان لەبارتر بێ ئەگەر «وەرە» بۆ نزیک خستنەوە نەبوایە، جگە لە جیرانەتی دوو «ر» لە «هەررێش و...» دا. شەرحەکە خۆی بۆی هاتووە و گوتوەتی: «دە بڕۆ ڕێش...» ئەمیان لەبارتر بوو لە چاو دە هەڕۆ، ڕاستییەکەی من خۆم ئەم دەقەم بە بیردا هات بەر لەوەی هی ناو شەرحەکە ببینم، بە درێژایی ئاشناییم لەگەڵ نالیدا ئەم شوێنەم لێ خۆش نەهاتووە. سەرەڕای ئەمە پێنج دەقی جودا لە دەقی هەڵبژاردەی شیعرەکە هاتوون: کەهەڕۆ، دەهەر، وەرەهەر، بڕۆهەر، کەهەڕۆ، کەدەهەر... تومەز شەش دەقن.
بە هەڵکراندنی مێشک واتایەکم بە دڵدا هات لە «دەهڕۆ» کە بە ڕێنووسی نالی «هەرو» بێ: لە زمانی هەورامی «هەر» بە کەر دەگوترێ. لەمەوە واتای «دە کەرۆ»ی تیز پێکردن هەیە. ڕێش و جەدەویش برینی پشت و ملی وڵاغن هەرۆ و هەڕۆش یەک شکڵیان هەبووە، بۆ هەردوویان دەچێتەوە.
4
بو غضت له ضە عیفان چییە قوربان، وەکو قەصصاب
بەو خەزز و بەزی ڕیشوەتە، ئەی هێزە، قەڵەو بە!
لاپەڕەی 392
بوغض: کینه .
خەزز و بەز: غەز و بەز، پیو و چەوریی .
هیزە: حیزه، نامەرد . خیگەی ڕۆن تێکردن .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: قوربان ! جەنابی ورگن ! بۆچیی ڕقتە لە کەسانی لەڕ و لاواز و هەژار هەر لەبەر ئەوە که ناتوانن هیچ قازانجێکت پێ بگەیەنن.. ئەڵێی قەسابی که چەند ڕقیەتی له حەیوانی لەڕ، چونکه پارەی باشی بۆ دەرناهێنێ.. کابرای نامەرد، تۆ بڕۆ بۆ خۆت خۆت بە غەز و بەزی بەرتیلی ئەم و ئەو قەڵەو که و حەقت بەسەر خەڵکی ترەوە نەبێ..
ئەشگونجێ مەعنای (هیزە) نامەرد نەبێ، (خیگه) بێ.. واتە: ئەی ئەو کەسەی ئەڵێی خیگەی پڕی ئەوەندە قەڵه‌وی.
دەستنووس
دەشکێنێ (گم) ڵ ئەشکێنێ، دەبێ (کم): ئەبێ. ضەعیفان (چن) و (ک) و (اح): ڕەفیقان.
خەزز به بەزی (چر) و (ت) و (ک) و (اح): خەزز و بەز و. (خب): خەزز و بەزی، ڕیشوەتە (خب): ڕەشتەوە. (کم): فرصەتە.
5
ئەسپی نەفەست دێت و دەچێ، گەرمه عەنانی
ئەی مەستی ڕیاضەت هەڵه! هوشیاری جڵەو به
لاپەڕەی 393
نەفەس: هەناسە، ژیان .
عەنان: جڵەو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: تۆ ئاگات له خۆت نییە و ئەسپی ژیانت داویەتە غار بۆ خۆی دێ و دەڕوا، جڵەوی گەرم بووە.. دەسا ئەی سواری، سەرخۆشی، لەغاوگرتنەوەی ئەسپی نەفەس هەڵەکردوو و پشتگوێ خستوو، ئاگاداری جڵه‌وی ئەسپەکەت به، نەتدا بە هەڵدێرێکدا !
دەستنووس
گەرمه عەنانی (چر) و (ک) و (خا): گەرمی یا گەرمه عەنانه. (کم) و (من): گەرمی عەنانه. (خب): گەرمه عەنانه.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 393 لە نیوەبەیی دووهەمیدا: «ئەی مەستی ڕیاضەت هەڵە! هوشیاری جڵەو بە»، بێگومان «هەڵە» لە کۆندا «هەلە» نووسراوە. جا ئەگەر وابێ و «هلە» نەنووسرابێ دەشی «هەلە» یەک پیتی ناوەندی قرتابێ و «هەر لە هوشیاری...» بووبێ، واتە نالی خۆی قرتاندبێتی بۆ خاتری دوو واتای کە ڕاست و غەڵەتی ڕیاضەت بگرێتەوە. واللە اعلم ئەمە وێڕای بۆچوونی شەرحەکە.
6
وەک ماە و ستارەت که ببێ مەیلی هەڵاتن
سەرکردەیی ڕۆژ، ڕەهڕەوی شەو، ڕەهزەنی خەو به
لاپەڕەی 393
ستارە: ئەستیرە .
ڕەهڕەو: ڕێگا تەیکەر، ڕێبوار .
ڕەهزەن: چەتە و جەردە، ڕێگر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەگەر ئەتەوێ هەمیشە وەک مانگ و ئەستێرە هەڵبێیت و له بەرچاودا بیی، ئەبێ به ڕۆژاوا له پێشی هەموانەوە دەرکەویی وەک خۆر و، به شەو ڕێگا تەی بکه‌ی وەک مانگ و ئەستێرە و، خەو نەچێتە چاوت و وەک جەردە لێیدەی و له‌ناوی بەری.. مەبەستی ئەوەیە بڵێ ئەبێ بە شەو و به ڕۆژ ڕاوەستانت نەبێ..
دەستنووس
ببێ مەیلی (« پەراوێزی » چر) و (کم) و (عب) و (من): هەبێ شەوقی. (چن) و (ت) و (ک) و (اح): هەیە مەیلی. (عم) و (گم): هەیە شەوقی. (خب): نەبێ شەوقی، ڕۆژ، ڕەهبەری شەو (من) شەو ڕەهبەری ڕۆژ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی 393:
وەک ماهـ و ستارەت کە ببێ مەیلی هەڵاتن [ماه دەبێ ماهـ بێ]
سەرکردەیی ڕۆژ، ڕەهڕەوی شەو، ڕەهزەنی خەو بە
شەرحەکە بە چاکی نەچۆتە کڵێشەی بەیتەکەوە کە دەڵێ: ئەگەر دەتەوێ هەمیشە وەک مانگ و ئەستێرە هەڵبێیت، دەبێ بە ڕۆژدا لە پێشی هەموانەوە دەرکەوێ وەک خۆر و، بە شەو ڕێگە تەی بکەی وەک مانگ و ئەستێرە و، خەو نەچێتە چاوت...
ئەم مەعنایە تەناقوضی تێدایە ئەگەر موخاطەب وەکوو ڕۆژ لە پێشی هەمووانەوە دەرکەوێ چۆن دەشێ وەکوو ماهـ و ستارە هەڵبێت؟ لە یەک حاڵدا ئەمە مومکینە کە بە جۆرێک لە جۆرانی تەئویل «هەڵاتن» بە فیرارکردن و ئاوابوون لێک بدرێتەوە و بشێ سەر لە نوێ موخاطەب ببێ بە سەرکردە و حاکمی ڕۆژ، کە بمانەوێ دەتوانین ڕەخنە لەمەشیان بگرین.
موشكیلەی گەورە لە «ڕۆژ» دایە ئەگینا شەوڕۆیی و بێخەوی لە مانگ و ئەستێرەدا هەیە چونکە بە شەو دەردەکەون و دەڕۆن و ناخەون... من جارێ تەگەرەکەم پێ ناڕەوێتەوە لە سەریشی هەڵناتووتەکێم و ڕاوەستم لە نیوەی ڕێگەی ئەم شەرحە. یەک گوتەی بچووکم کپ کرد، لێرەدا پەشیمانم لە کپکردنی. لە بەیتی سەرەتای قەصیدەکە «مەیی کۆنە» بە «مەیی کەونە» هاوئاهەنگتر دەبێ لەگەڵ وشەکانی: نەوبە، نەوبە، تەوبە. وشەکەش «کۆنە» و «کەونە»ی هەر «کونە» نووسراوە لە دەمی نالیدا.
7
«نالیی» مه‌به عاجز، که ئەمه دەورە نه جەورە
ساقیی کەرەمی یەک به یەکه و نەوبه به نەوبە
لاپەڕەی 393
دەور: زەمانه .
جەور: ستەم .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە نالیییا ! له نارەباریی زەمانه زویر مەبە و خەم و پەژارە دات نەگرێ.. ئەمه کاری زەمانەیە هەروا بووە و وەنەبێ ستەمێ بێ له تۆ کرابێ.. بەخشش و نەوازشی ساقیی، واتە خوای گەورە، یەکە یەکه و به نۆبه خەڵک ئەگرێتەوە و وەنەبێ به جارێ بەری هەموان بکەوێ.
مەلا جەلالی مەلا ئەحمه‌د لهپەراوێزی نوسخەی (من) دا مەعنای نیوەی دووهەمی ئەم بەیتەی وا لێدەداتەوە: « یەعنی: ئەی ساقی ! تۆ وەک ساقییە کۆنەکان مەبه، هەر شەراب بدەی به عاشقە کۆنەکان، چونکه ئەگەر وا بکه‌ی شەراب بەر من ناکەوێ. تۆ شەراب بگێڕە و نۆرە به عاشقی نەو بدە یەعنی عاشقی تازە پێگەیشتوو ». بەپێی ئەم مەعنایە، که ئێمه لامان وایە پەیوەندێکی به مەعنای نیوە بەیتی یەکەمەوە نییە و لەبەر ئەوە بێ جێیه، (نەوبه به نەوبه) به (نەوبە به نەو به) بخوێنرێتەوە وایە: نۆبه به تازە بدە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (دەور) و (جەور) دا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
کەرەمی یەک به یەکە (چر) و (چن) و (عم) و (گم) و (ت) و (خا): کەرەمی یەک به یەک و. (کم) و (من): کەرەمێکی بکه تۆش. (ک) و (اح): کەرەمی یەک به یەک.
پەراوێزی مامۆستا هێمن
(هەله) لێرەدا لامی بچووکه نه قەڵەو، وشەی وشیار کردنەوەی فارسی ـیە وەک (هان) یانی هۆی ئاگات له جڵەو بێ.
