سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

خەندە و دەمی (مەحب و وبە) کەوا زۆر نمەکینن

1
خەندە و دەمی (مەحب و وبە) کەوا زۆر نمەکینن
بەس خۆشە ئەگەر خۆ نمەکی زەخم و برینن
لاپەڕەی 337
خەندە: پێکەنین،
نمەکین: خوێیاوێ . خۆش .
ئەگەرخۆ: هەرچەند .
نمەک: خۆی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دەم و پێکەنینی یار، هەر چەندە وەک خۆی زام و برینی دڵ ئەکولێنێنەوە، هێشتا هەر زۆر خۆش و بەتامن.
نابێ سەرنجێکی ئەوەش نەدەین که نالییی وێنەیەکی زۆر ناسکی لەم بەیتەدا پیشان داوین، ئەویش ئەوەتە که یار لەولاوە دەمی کردەوە و خەندەی بڵاو کردەوە، لەم لاوە زامی دڵی دڵداریش ئەکرێتەوە و برینی ئەکولێتەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (خەندە) و (دەم) دا تەناسوب و، لەنێوان (نمەکین) و (نمەکی) دا جیناسی ناقیص و، لەنێوان (زەخم) و (برین) دا تەرادوف هەیە.
2
غلیمانه، گوتم، خاڵی لەطیفت که له سەر دا
ئەم قیبله برۆیانه که غارتگەری دینن
لاپەڕەی 337
غلیمان: جەمعی غولامه‌ به‌مەعنا بەنده .
قیبله‌برۆ: ئەوەی برۆی بووە به قیبله‌ی دڵداران،
غارەتگەر: تاڵانکەر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: که خاڵه جوانه‌کانت بەسەر برۆتەوە کوتا (وەک گوڵ بدەی له سەرت)، وتم یار بووە به غوڵام. ئای لەم کچە نازدارانه که برۆیان قیبله‌ی دڵدارانه، چۆن تاڵانکەرێکی دینی دڵدارەکانیانن؟ !
بۆ تێگەیشتنی تەواوی مەعنای ئەم بەیتە، ئەبێ بزانین کەوا غوڵام، تێکڕا، ڕەشە و خاڵیش ڕەشە و، که یار خاڵی کوتا ڕەشاییەک به ناوچاویەوە پەیدا بوو و لەوەوە دانرا به غوڵام. لە ڕوویەکی گەشەوە ئەو خاڵه ئە‌بێ به تەماشاگەی دڵداران و ئەبێ به قیبله‌یان و، ڕووی دڵ کردنه ناوچاو و برۆی یاریش جۆرە پەرستنێکه. بنیادەمیش که نوێژ ئەکا، ڕوو ئەکاتە قیبله‌ و، نوێژکردن تێکڕا پەیوەندی به میحرابی مزگەوتەوە هەیە و میحرابیش هیلالییە وەک برۆ و کەواتە وا برۆ له سەرێکی کەشەوە بوو به قیبله. هەروەها ڕووکردنه قیبلە ئەبێ به مایەی به هێز و پتەوبوونی ئایین، کەچی ڕووکردنه‌ قیبله‌ی برۆی یار مایەی به تاڵانچوونی ئایینی ئەوانەیە ڕووی تێ ئەکەن، لەو ڕووەوە که خوا پەرستییان له یاد ئەباتەوە و، به‌دیمه‌نیش لەو ڕووەوە کەوا برۆ وەک شمشێر وایه و شمشێریش بۆ تاڵانکردنی ماڵی خەڵک بەکارئەهێنرێ.
ڕێیشی تێ ئەچێ مەبەست له (دین) بینین بێ. بەم پێیە مەعنای شیعرەکه وای لێدێتەوە: ئەو نازدارانه که برۆیان ئەوەندە جوانه، بووە به قیبله‌ و، ئاوی چاوی تەماشاکەر ئەبەن.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
غەزەلی لاپەڕە 337 کە هەشت بەیتە، کەم بەیتی هەیە لە هی نالی بکا. فەرموو سەیری ئەمە بکە:
غیلمانە، گوتم، خاڵی لەطیفت کە لە سەر دا
ئەم قیبلە برۆیانە کە غارتگەری دینن

هی شاعیرێکە مامناوەنجی بێت، بە حاڵ و بە زەحمەت پێوەندیی نیوەبەیتی یەکەم بە دووهەمەوە ساز دەبێت، یان هەر نابێ. دوو قافیەی یەک لە دوا یەک «شاهیدی چینن - بوتخانەیی چینن»... «موژگانی سییەهـ.... دێن و دەچن» کە کاڵای نالین! ئەگەر بە شایەد و بەڵگە ئیسپات بوو هی نالین دەبێ بڵێین خلیسکێکە لە نالییەوە یان بە سەرپێی و بێ ڕێکخستن. بەیتی کۆتایی بڕە شیعرەکە:
«نالی» وەرە لادە لە خەدەنگی موژەیی یار
ئەو کافرە مەستانە کە غارەتگەری دینن

لەشەرحدا هاتووە کە بێگومان هی نالییە... خوێنەر دەبینێ کۆتایی بەیتەکە هەمان خاتیمەی بەیتی دووهەمە. لە دووهەمدا «غیلمان» «خاڵ» بوو، بە قیبلە برۆ دانرا کە غارەتگەی دینن. لە هەشتەمدا خەدەنگی موژە بوون بە کافری مەست و غارەتگەری دین. هەر نەیسە...!
3
ئاهوویی حەرەم قیبلەیی ئەبرۆن که به دیدە،
ئەم شەهد لەبانه‌ که هەموو شاهیدی چینن،
لاپەڕەی 338
ئاهۆ: ئاسک .
حەرەم: ئەو شوێنەی کەس نەتوانێ دەستی تیا بەرێ بۆ کەسێک، وەک حەرەمی مەککه .
دیدە: چاو .
شەهد لەب: ئەوەی لێوی وەک هەنگوین خۆش و شیرینه،
شاهید: نازدار .
شاهیدی چینیی: کینایەیە له نازداری ئێجگار جوان .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
مەعنای ئەم شیعرە و شیعری پاشەوەی پێکەوە دێ.
4
سیمین بەدەن و، سەرو قەد و، لەنجە تەذەرون
کافر نیگەهـ و، ڕەشک، له بوتخانه‌یی چینن
لاپەڕەی 338
سیمین بەدەن: لەش وەک زیو سپیی .
تەذەرو: جۆرە چۆلەکەیەکه گۆشتی ئەخورێ، کلکێکی درێژ و پەڕێکی جوانی هەیه، له دارستان و کێڵگەکانا ئەژیی، هێلانه له زەویدا ئەکا و بیست و چوار ڕۆژ بەسەر دە هێلکەوە ئەنیشێ تا هەڵیان دێنێ .
کافر نیگه‌هـ: ئەوەی بێڕەحمانه بڕوانێتە یەکێک .
ڕەشک: بەخیلیی، ئێرەیی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەم کچە شۆخانه‌ی که ئەگەر له چاوەوە بۆیان بڕوانی، وەک ئاسکی حەرەم وان کەس ناتوانێ دەستیان بۆ بەرێ و، حەرەمه‌که‌شیان قیبله‌گای برۆیانه و، ئەم یارە قسە خۆشە لێو وەک هەنگوینانه که هەریەکێکیان بگری نازدارێکی چینە - لەشیان وەک زیو و، باڵایان وەک سەرو و، لەنجەیان وەک قونه‌ی تەزەرو و، لاکردنەوە و تەماشایان کافرانه و حەسوودانەیە و، وەک له بتخانه‌ی چینەوە هاتبن وان.
5
دندان گوهەر و لەب شەکەر و، پەنجە بلوورن
نازک بەدەن و، موو کەمەر و، سیم سرینن
لاپەڕەی 339
دندان: ددان .
گوهەر: گەوهەر .
بلوور: شووشە،
موو کەمەر: قەد باریک وەک موو .
سیم: زیو .
سورین: سمت .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس

6
زوڵفانی سییەهـ ماری به ئازاری دڵی زار
گاهێ له یەسارن، به جەفا، گەهـ له‌یەمینن
لاپەڕەی 339
سییەهمار: ڕەشمار .
گاهێ: هەندێ جار .
گەهـ: هەندێ جاری دیکەش،
یەسار: لای جەپ .
یەمین: لای ڕاست .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانی که ئەڵێی ڕەشماران و دڵی برینداری عاشق ئازار ئەدەن، جارێ بەملادا ئەکەون و جارێ بەولادا.
7
موژگانی سییەهـ مەستی وەکوو چاوی (حەبیبه)
غارەت که بکه‌ن، دێن و دەچن، ڕۆح بڕفێنن
لاپەڕەی 339
موژگان: برژانگ،
سییه‌هـ مەست: بەدمەست . زۆر سەرخۆش .
غارەت: تاڵان .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: برژانگەکانی وەک چاوی (حەبیبه) یەجگار زۆر خراپ سەرخۆشن که بییانەوێ تاڵان بکەن دێن و دەچن گیانی دڵدار ئەفڕێنن. (ی) ی وشەی (بڕفێنن)، هەرچەند کراوەیە، کورت نییە، درێژه. ئەم وشەیە ئیسمی فاعیله بۆ صیغەی جەمع و موفرەدەکەی (بڕفێن) ـە وەک (بکوژ) و (ببڕ) و شتی وا.
8
«نالیی» وەرە لادە له خەدەنگی موژەیی یار
ئەو کافرە مەستانه که غارەتگەری دینن
لاپەڕەی 340
خەدەنگ: تیر .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: خۆت له تیری برژانگەکانی یار دوور ڕاگرە، کافریشن و سەرخۆشیشن، ئاگات له خۆت نه‌بێ دینت به تاڵان ئەبەن.
دەستنووس
ئەم پارچە شیعرە که هیچ مەیدانی گومانکردن نییە لەوەدا که هیی نالیییه، تەنها له چاپەکانی (عم) و (گم) دا هەبوو.