سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە، جەوابی نادەم

1
دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە، جەوابی نادەم
موددەتێکە لە قەفەسدایە، عەذابی نادەم
لاپەڕەی 305
چەمەن: باخ و گوڵزار .
جەوابی نادەم: ڕێی لێ ناگرم . دڵی ناشکێنم . یاخود وەڵامی نادەمەوە، چیی ئەکا با بۆ خۆی بیکا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ماوەیەکی زۆرە دڵ گیرۆدەی بەندی قەفەزە. ئیستا ئەیەوێ بایەکی باڵی خۆی بدا و گەشتێکی ناو باخ و گوڵزار بکا. بۆیە کە باسی خۆشیی دەر و دەشتم بۆ ئەکا و بەمەعنا داوام لێ ئەکا ڕێگای بدەم تۆزێک بۆخۆی حەزی لە چییە بیکا.
ڕەنگ‌ بێ نالییی ئەم غەزەلەی له یەکێ له تاوەکانی بێتاقەتیی و وەڕەزبوونی فەقێیەتیدا وتبێ. شیعری پاشەوەش ئەم بۆچونه ئەگەیەنێ
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (دڵ) و (دەڵێ) دا جیناسی ناقیص و لە ڕستەی (جەوابی نادەم) دا لەطافەت هەیە. لە (قەفەس) یشدا ئیستیعارەی موصەڕڕەحە هەیە چونکه بێبەشیی و دنیا به ‌ئارەزوو نەبوون شوبهێنراوە به قەفەس، نیشانەش ئەوەتە که دڵ لە ناڕەحەتیدا ئەبێ بەڵام لە قەفەزدا نابێ.
دەستنووس
موددەتێکه (عب) و (خب): موددەیێکه.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی لاپەڕە 305:
دڵ دەڵێ سەیری چەمەن خۆشە، جەوابی نادەم
موددەتێکە لە قەفەسدایە، عەذابی نادەم

شەرحەکە «جەوابی نادەم» بە ئەئویل دەبات بۆ واتای «بێ دڵیی ناکەم، وەڵامی نادەمەوە». لە نێوان عەشایر ئەم زاراوەیەی «جەوابی دا» بە مەعناع «ڕەتی کردەوە» بەکار دێت. ئەگەر ئەم واتایە نەبێ «عەذابی نادەم» جێی نابێتەوە.
نیوەبەیتی دووهەم هەر وەک شکڵنووس کراوە ڕاستە، بەڵام خوێندنەوەیەکی دیکەشی هەیە کە ئەمە وێنەیەتی: موددەتێکە لە قەفەس دایە عەذابی نادەم، واتە بەینێکە لە قەفەس داویەتە عەذابی بێ وەخت و سەعات، هەمیشەیی، هەقی خۆیەتی داوای ڕەت نەکەمەوە.
لە نیوەبەیتی سەرەتای لاپەڕە 306 یەک تێبینی و بیرخستنەوەم هەیە کە وشەی «گوڵ و مول» هاتووە «مول» بە «جۆرە مەی»ـەک لێک دراوەتەوە. تومەز چەندی ئەو «مول»ـە بە «مل» خوێندرابێتەوە هەر بە گەردەن وەرگیراوە بێ ئەوەی لە شەرحدا بۆ ئەو واتایەی «شەراب» ئیشارەت کرابێ.
2
مەجلسێکی چەمەن و بولبول و بەزمی گول و مول
بە دوصەد مەدرەسە و دەرس و کیتابی نادەم
لاپەڕەی 306
گول: گوڵ .
مول: جۆرە مەیێکه .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لەم شیعرەشیدا بەڵگە بۆ ئەو قسەیە دێنێتەوە که لە شیعری پێشوویدا کردی. ئەڵێ دڵ حەقیەتی ئارەزووی ڕابواردنی سەیری باخ و چەمەنی هەبێ و له حوجرە و ژیانی حوجرە بێزار بێ. من خۆیشم کۆڕێکی ناوباخ و بولبولان و بەزمی یارانی وەک گوڵ ڕازاوە و مەیخواردنەوه لەگەڵیانا به دوصەد قوتابخانه و دەرس و کتێب ناگۆڕمەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
له یەکخستنی (مەجلسێک) ـدا که مەعنای (زۆر کەم) ئەگەیەنێ، لەگەڵ (دوصەد) که کینایەیە له (زۆر)، طیباق هەیە.
دەستنووس
مەجلسێکی (چر) و (ت): مەجلسێکه، بەزمی گول و مل (گم) و (ک) و (اح) و (من): بەزم و گول و مول. (« پەراوێزی » چ ر) و (عم) و (عب): هەر بەرگە، یا بەرگی، گوڵێ. دەرس و (خا): دەرسی (یش).
3
گوتم: ئەی ماه، دڵی من به دڵی خۆت بکڕە!
گوتی: من بەردی به قیمەت به کەبابی نادەم
لاپەڕەی 306
ماه: مانگ .
بەردی به قیمەت: (احجار کریمة).
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: به یارم وت: ئەی نازداری وەک مانگ جوان ! وەرە با دڵمان بگۆڕینەوە به یەک، واتە یەکترمان خۆش بوێت. ئەویش له وەڵاما وتی: من مامەڵه‌ی وا ناکەم. دڵی من دڵی دولبەرە، دڵی دولبەریش ڕەقە، دڵێکیش که دڵی دولبەر بێ و ڕەق بێ وەک بەرد، دیارە له بەردە گرانبەهاکانه. دڵی تۆیش دڵی عاشقە، دڵی عاشقیش سووتاوە، دڵی سووتاویش کەبابە، کەبابیش هەرگیز بەردی به قیمەت ناهێنی. لەبەر ئەوە دڵم ناگۆڕمەوە به دڵت.
لێکدانەوەی ئەدەبی
له کۆ کردنەوەی (قیمه) دا کە له وشەی (به قیمەت) دەرئەکەوێ لەگەڵ (کەباب)، جۆرە تەناسوبێک هەیە، له بەکارهێنانی (بەرد) یشدا که ڕەق و سەختە به مەعنا دڵی یار که گۆشتە و نەرمە، جوانکارییەکی ئێجگار باڵا هەیە.
دەستنووس
تەنها له نوسخەکانی (گم) و (عب) دا نوسراوە: (گوتم، گوتی). لەوانی تردا نووسراوە: (وتم، وتی). به دڵی (خا): بەدەلی.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی دووهەمی لاپەڕە 306:
گوتم: ئەی ماهـ، دڵی من بە دڵی خۆت بکڕە
گوتی: من بەردی بەقیمەت بە کەبابی نادەم

شەرحەکە وای بۆ چووە کە نالی داوا دەکات لە یار دڵیان بە یەکتر بگۆڕنەوە. وەک بۆی دەچم ڕاستەواتای بەیتەکە ئەمەیە: ئەی یار پڕ بە دڵت دڵم بکڕە. نەک پێمی بگۆڕەوە. لە نوسخەی تردا دیتوومە نووسراوە «... بە دڵی خۆت بگرە». هەڵبەت لە سەردەمی نالی «بکڕە»، «بگرە» هەر «بکرە» بووە لە نووسیندا. لەم «... بە دڵی خۆت بگرە»دا و لە «... بە دڵی خۆت بکڕە» لە ڕێی ئیستخدامەوە ڕێ دەبێ بۆ وەڵامەکە کە دەڵێ: بەردی بە قیمەت بە کەباب نادەم.
4
گۆشەگیرم له برۆت و موتەوەححیش له موژەت
ڕۆحی شیرینم ئەبەر شیر و قولابی نادەم
لاپەڕەی 307
گوشەگیر: دوورەپەرێز .
موتەوەححیش: هەڵاتوو و داوە کێو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: برۆت وەک شمشێر و برژانگت وەک قولاپ وایه. منیش نامەوێ گیانی شیرینی خۆم بخەمە بەر شمشێر و قولاپی تۆ، بۆیە خۆم له برۆ و برژانگی تۆ دوورەپەرێزە گرتووە و له دەستیان هەڵاتووم.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە کۆکردنەوەی (برۆ) و (شیر) و (موژه) و (شیر) و (قولاپ) ـدا تەناسوب هەیه.
دەستنووس
ڕۆحی شیرینم، ئەبەر (عم): ڕۆح شیرینه، لەبەر. (گم): گیانی شیرینم ئەبەر (ت): ڕۆح شیرینه، ئەبەر. شیر و (« پەراوێزی » چر) و (کم) و (گم) و (من): تیر و.
5
طەڵەبی سینەیی چاکم مەکە بەو چاوانه
سینەکەم چاکە به ئینسانی خەرابی نادەم
لاپەڕەی 307
چاک (ی یەکەم): لەتلەت، کراوە .
ئینسان: گلێنەی چاو . بنیادەم .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەتەوێ بە نیگای چاوت دەستم بەسەردا بگری و سینەی کراوەم بەری بۆ خۆت و دڵم دەربێنی.. سینەی من سینەیەکی چاکە نایدەم به بنیادەمێکی خ ر اپ، یاخود نایدەم به چاوێکی خراپی وا که به تیری نیگای سینەی خەڵک لەتلەت ئەکا.
لێکدانەوەی ئەدەبی
له کۆکردنەوەی (چاکم) و (چاکە) دا جیناسی لاحیق و لەنێوان (چاک) و (خەراپ) ـدا طیباق و لە وشەی (چاک) و (ئینسان) ـدا لەطافەت هەیە.
دەستنووس
بەو (« پەراوێزی » خا): بەم.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە ٣٠٧:
طەڵەبی سینەیی چاکم مەکە بەو چاوانە
سینەکەم چاکە بە ئینسانی خەرابی نادەم

شەرحەکە وای بۆ چووە کە نالی دەڵێ: سینەکەم چاکە، باشە بە ئینسانی خراپ و بەدی نادەم. وشەی «خەرابی» مەعنایەکی دیکەی هەیە کە «سەرخۆشی بەدمەست» دەگەیەنێ لێرەشدا وەصفی گلێنەی چاو «انسان العین» دەکات کە مەبەست لێی چاوی زێدە مەستی یارە. لە قەصیدەی لاپەڕە 255، بەیتی دووهەم «گەر مەست ئەگەر خەراب» هەیە. شەرحەکە «خەراب»ی وەها لێک داوەتەوە: ئەو سەرخۆشەی لە تام بەدەر سەرخۆش بێ، پێشی دەڵێن بەدمەست. وا دیارە لێرەدا ئەو واتایەیان بە دڵدا نەهاتبێت لەبەر سێبەری وشەی «چاک».
6
«نالییا» ئەم غەزەلەت تازە به تازە وتووە
به دووصەد (مەثنەوی) یو (لوببی لوباب) ی نادەم
لاپەڕەی 308
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە ئەی نالییی ! تازە ئەم غەزەلە جوانەت وتووە.. ئەوەندە ناسک و پڕ مانایه به دووصەد کتێبی بەناوبانگی وەک (مەثنەوی) و (لب اللباب) ی ناگۆڕمەوە..
مەثنەوی. کتێبێکی به ناوبانگی شێعری سۆفییانەیه به فارسی، مەولانا جلال‌الدینی ڕۆمی نووسیویە که له ٦٧٠ی. ک (١٢٧١ - ١٢٧٢) ز) دا مردووە. لوببی لوباب، لب اللباب، کتیبێکه سیف‌الدینی ئامودی نووسیەتی که له ٦٣١ی. ک (١٢٣٣ - ١٢٣٤ی. ز) دا مردووە. لەوانەیە کتێبی تریش بەم ناوە هەبێ.