سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

لایقی مەخزەنی طەبعە هەمو کەنزی غەزەلم

1
لایقی مەخزەنی طەبعە هەمو کەنزی غەزەلم
قابیلی ضەربی ڕەواجە زەڕ و زیوی مەثەلم
لاپەڕەی 288
مەخزەنی طەبع: شوێنی چاپ .
کەنز: گەنجینە .
ضەرب: دراو لێدان .
ڕەواج: ڕۆیشتنی پارە لە بازاڕا .
مەثەل: قسەی نەستەق و بەتوێكڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: هەرچیی شیعرم هەیە وەک زەڕ و زیوی ناو گەنجینە وایە و شایانی ئەوەیە لە عەماری چاپخانەدا دابنرێ، واتە لە چاپ بدرێ و هەرچیی قسەی نەستەق و بەتوێکڵم هەیە بۆ ئەوە ئەشێ بڵاو ببێتەوە بە وڵاتانا و وەک پارەی ڕەواجی وەخت چۆن لێ ئەدرێ و خەڵک دەستاو دەستی پێ ئەکەن، ئەمیش خەڵک دەما و دەم بۆ یەکتریی بگێڕنەوە.
ئەشگونجێ مەبەست لە (طەبع) چاپ نەبێ، بەڵکو (طەبیعەت) بێ، واتە: گەنجینەی شیعری من شایانی ئەوەیە لە عەماری طەبیعەت و بەدڵبووندا دابنرێ.. تاد. ئەگەر مەبەست لە (طەبع) مەعنای یەکەم بێ کە چاپخانەیە، ئەوا نالییی شایانی قەدر زانین و شانازیی پێوە کردنێکی زۆرە وا بەجۆرێک ئاواتی لەچاپدانی بەرهەمەکانی دەرئەبڕێ. ئەوەندەی ئێمە بزانین هیچ ڕۆشنبیرێکی کورد، بەر لە نالییی، ئەم ئاواتەی دەرنەبڕیوە.
دەستنووس
ئەم پارچە شیعرە نایابەی نالییی لە هیچ کام لە نوسخە دەسنووس و چاپەکانی بەردەستمانا نییە. بە خەتێکی خۆش لەسەر پارچە کاغەزێکی کۆن نووسرابوەوە لەگەڵ چەند پارچە شیعرێکی فارسیدا، لەوە ئەچوو پەڕەی دڕاوی کتێبێک بێ، برای بەڕێز کاک محمد فرج محمد قوتابیی دوا پۆلی کوللییەی ئیمامی ئەعظەم دایبنێ. شایانی سوپاسێکی زۆرە.
ناوەڕۆکی شیعرەکە لەوە ئەچێ وەڵامی هەندێ کەسی بەدکار بێ کە لە بارەگای دەرباری بابان یا شوێنێکی تری خاوەن پایەی وادا خراپەی نالیییان وتبێ و ئەویش بە دەربڕینی شان و شکۆی خۆی بەرپەرچی دابنەوە. شیعرەکە یەکێکە لە شاکارەکانی شیعری نالییی و ئەوەی مایەی سەر سوڕمانە، ئەوەتە چۆن ئەوەندە زۆر بڵاو نەبوەتەوە، لە هەموو یا لە زۆر لە دەسنووسەکاندا هەبێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سێهەمی لاپەڕە 288:
لایقی مەخزەنی طەبعە هەمو کەنزی غەزەلم
قابیلی صەربی ڕەواجە زەڕ و زیوی مەثەلم

شەرحەکە وای بۆ چووە کە مەبەسی نالی لە «مەخزەنی طەبع» شوێنی چاپە گۆیا دەیەوێ شیعری لە چاپ بدرێت. لە بار تەبعی من، نالی بۆ ئەمە نەچوە. مەخزەن جێی داکردنە و پەنگ خواردووە، بەلای گەنجینەی تەبیاتی سازگاردا دەچێتەوە دەشێ تێیدا خەزن بکرێ، خەزن و کەنزیش هەر یەک شتن، کەنز لە گەنجەوە هاتووە.
2
سایەیی پایە وەکوو باڵی هوما و بازی سپیم
نە وەکو بوومی قەدەم شووم و نە هەمڕەنگی قەلم
لاپەڕەی 289
سایە: سێبەر .
هوما: باڵندەیەکی پیرۆزە ئەڵێن بەسەر هەر کەسێکەوە بنیشێتەوە و سێبەری بەسەردا بکا، ئەبێ بە پادشا .
بازی سپیی: جۆرە بازێکی بەنرخە .
بووم: کوندەبەبوو کە کەلاوە و وێرانە ئەکا بە مەنزڵگای خۆی و نیشانەی نەگبەتییە .
قەل: قەلەڕەش کە هەر ئە‌قڕێنێ و خەڵک بە نیشانەی خێری نازانن .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: من لە هەرکوێ بم مایەی فەڕ و بەرەکەتم بۆ ئەو شوێنە و کەسێکم سێبەرم لەئاستی سێبەری باڵی هومادایە خێرم بەدەمەوەیە و وەک بازی سپیی بۆ کەشکەڵانی فەلەک ئەفڕم و بە شوێنی نەویی و شتی هیچ و پووچ ڕازی نابم.. کوندەبەبوو نیم نیشانەی وێرانە و نەگبەتیی بم و قەل نیم هەر دەنگم بێ و بە ئاوازێکی ناساز بقڕێنم.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی یەکەمی لاپەڕە 289:
سایەیی پایە وەکوو باڵی هوما و بازی سپیم
نەوەکو بوومی قەدەم شووم و، نە هەمڕەنگی قەلم

وا تێ دەگەم «بازی سپی» غەوثی گەیلانییە. لە دیار نیوەبەیتی سەروودا «لەف و نەشری مورەتتەب» هەیە: باڵی هوما عەکسی بووم و بازی سپیش عەکسی قەلی ڕەشە.
3
کەوکەبەی طەلعەتی شاهانەیی تۆم بورهانە:
کە لەسەر موددەعی، سوڵطانی موبینە جەدەلم
لاپەڕەی 290
کەوکەبە: شان و شکۆ .
طەلعەت: ناوچاوان .
بورهان: بەڵگە .
موددەعیی: ناحەزی لاف و گەزاف لێدەر .
سوڵطان: دەسەڵات .
موبین: ئاشکرا و دیاریی .
جەدەل: بەرپەرچدانەوەی یەکتر بە گفتوگۆ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بەڵگەی زاڵیی قسەی من بەسەر قسەی بەدکاری ناحەزدا، ئەو شان و شکۆ و پایەی بەرزەیە کە تۆ هەتە و لە سایەی منی هوما ئاسا و وەک بازی سپییەوە دەسگیرت بووە !
هەزار ئافەرین لە نالییی هونەرمەندی سەربەرز.. بە خۆدا نازین و باوەڕ بە خۆ کردن و سەرکوتکردنی دوژمن ئاوا نەبێ، بۆچی باشە؟ !
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی یەکەمی لاپەڕە 290:
کەوکەبەی طەلعەتی شاهانەیی تۆم بورهانە:
کە لە سەر موددەعی، سوڵطانی موبینە جەدەلم

شەرحەکە وەهای داناوە نالی منەت بە سەر خاوەن طەلعەتی شاهانەدا دەکات کە لە بەرەکەتی سێبەری هوما صیفەتی نالیدا بەو پایەیە گەیشتووە. ئەم لێکدانەوەیە قبوولیش بکرێت لە پلەی دووهەمدا دێت کە نالی مەبەسیەتی «بورهان و سولطانی جەدەل»ی بەسەر موددەعیدا ڕاست بکاتەوە لە شان و شەوکەتی یارەکەیەوە. هەر لە بەیتی دوواتردا:
ڕۆژ سەری کوڵمتە ڕووناکیی نووری بەصەرم
شەو خەمی زوڵفتە تاریکیی طوولی ئەمەلم

دەردەکەوێ هەرچی خۆشی و ناخۆشیی لە ژیانی نالیدا هەیە لەو یارەوە سەر هەڵدەدات.
4
ڕۆژ سەری کوڵمتە ڕووناکییی نووری بەصەرم
شەو خەمی زوڵفتە تاریکییی طوولی ئەمەلم
لاپەڕەی 290
بەصەر: چاو .
خەم: چەمیوە و لوول .
طوولی ئەمەل: درێژیی هیوا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ڕووناکیی نووری چاوم بە ڕۆژدا بە تیشکی سەری کوڵمی تۆیە و ئاواتی دووری بەرچاو تاریک و نەهاتووەدیشم کە بە شەو بیری لێ ئەکەمەوە، زوڵفی ڕەش و ئاڵۆزتە کە لە ڕەشییەکەیدا لە بەرچاو تاریکیی ئاواتەکەم و لەو کاتە ئەچێ کە بیری لێ ئەکەمەوە تیایدا و لە ئاڵۆزییەکەیشیدا لە ئاڵۆزیی و گرێ تێکەوتنی ئاواتەکەم ئەچێ.
5
حەرەکاتم سەکەنات و سەکەناتم حەرەکات
چوستە، سستیی، قەوییە ضیعف و سەریعە کەسەلم
لاپەڕەی 290
حەرەکات: جۆڵە .
سەکەنات: دامرکان .
چوست: چالاک .
کەسەل: تەمەڵیی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: جووڵەم وەک دامرکان وایە و کەس پێی نازانێ، کەچیی لەڕاستیشدا هەر لە حاڵی جووڵەدام و کار ئەکەم و تاوێکیش دامرکانم نییە هەمیشە هەر لە جووڵە و کاردام. سستیم لە ئاستی بزێویی خەڵکدایە و بێهێزیم لەئاستی هێزیاندایە و تەمەڵیم لەئاستی پەلەکردنیانایە. مەبەستی لەوەیە لە هیچدا لە کەس ناچم و لە هەموو دیمەنێکی بزێویی ئادەمیزاددا لە خەڵک باڵاترم.
نالییی لەم مەسەلەی (حەرەکات) و (سەکەنات) ـەدا ئیشارەتی بۆ وتەیەکی عیلمی کەلام کردووە کە (حەرەکە) و (سوکوون) بەم جۆرە ئەناسێنێ: (الحرکة کونٌ ثانِ، في آنِ ثانِ، في مکانِ ثانِ. والسکون کونٌ ثانِ، في آنِ ثانِ، في مکانِ اولُ، ولایُشترطَ فیه اللبث). واتە جووڵە بوونێکی دووهەمە، لە کاتێکی دووهەمدا، لە شوێنێکی یەکەمدا و مانەوەشی لەو جێگا یەکەمەدا تیا نەکراوە بە مەرج، ئەگینا سەرلەنوێ ئەبێتەوە بە جووڵە و جووڵەیەکی نوێ پێک‌دێنێ.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سێهەمی لاپەڕە 290:
حەرەکاتم سەکەنات و، سەکەناتم حەرەکات
چوستە، سستی، قەوییە ضیعف و، سەریعە کەسەلم

شەرحەکە شتێکی باشی کردووە کە حەرەکات و سەکەناتی داوەتە بەر تیشکی مەقوولەیەکی زانستی «کەلام» کە دایناوە «الحرکة کون ثان، في آن ثان، في مکان ثان. والسکون کون ثان في آن ثان في مکان اول». بە لای منەوە ئەو قەیدەی «آن ثان» لزوومی نییە: زەمان بە تەکان و بازباز ناڕوات تاکوو دەمی دووهەم و سێهەمی لێ بفامینەوە. ئەگەر بڵێین: «الحرکة کون ثان في مکان ثان» شتێکمان نەگوتووە کورتی هێنابێ لە چاو ئەو مەقوولەیەدا. هەروەها: «السکون کون ثان في مکان أول».
6
بێش و کەم بێ شکەم و حیرص، وەکوو طیفلی ڕەضیع
زاوییە بێشکەم و بێ شکم و بێ حییەلم
لاپەڕەی 291
بێش: زۆر .
شکەم: سک .
حیرص: تەماع .
ڕەضیع: شیرەخۆرە .
زاوییە: سووچ، گۆشە .
بێشکە: بێشکەی مناڵ .
شک: گومان .
حییەل: حِیَل ، جەمعی حیلەیە واتە فێڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: کەم و زۆر بەدوای ورگ و نەوسدا ناگەڕێم و تەماعم نییە، وەک مناڵی شیرەخۆرە وام کە بە زۆر کەم قنیات ئەکا. لەم جیهانەدا تەنها بەشی خۆم جێگام هەیە، وەک مناڵێک لە بێشکەدا ڕاکشابێ و دڵپیس و گوماناویی نیم لە خەڵک و فڕ و فێڵ نازانم.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە یەکخستنی وشەکانی (بێش و کەم) و (بێ شکەم) و (بێشکەم) و (بێ شکم) دا، جیناس و وشەئاراییەکی زۆر باڵا هەیە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی سەرەتای لاپەڕە 291:
بێش و کەم بێ شکەم و حیرص، وەکوو طیفلی ڕەضیع
زاوییە بێشکەم و، بێ شکم و بێ حییەلم

وشەی «بێش» هەڵەیە، فارسەکە «بیش» دەڵێت. زاوییە گۆشەگیری تەصەووف و دەست لە دنیا هەڵگرتن ڕادەگەیەنێ جگە لە تەسکایی جێگە. لە بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕەدا «خۆشاهەنگ» دەکرێتە «خوشاهەنگ» چونکە فارسییە و بەیتەکەشی پێ هەموارتر دەبێ لەگەڵ کێشی بەحرەکەدا. «دوم نێش» دەکرێتە «دوم نیش» چونکە ئەویش فارسییە و وەهای دەردەبڕن.
7
خوانی ذی شانی جیهان هەنگی خۆشاهەنگە، وەلێ
مێشی دەم نۆشم و دوم نێشم و عەکسی عەسەلم
لاپەڕەی 291
خوان: سفرە .
ذی شان: ذي شَانْ ، خاوەن پایە .
خۆشاهەنگ: خۆش ئاواز و خۆش بزووتن . پوورەی هەنگ کە لە دەوری کوورەکە کۆ ئەبنەوە .
وەلێ: بەڵام .
مێش: مێش هەنگ .
دەم نۆش: خوێنمژ، ماچکەر و شیلەگری دەمی وەک گوڵ .
دوم نێش: چزوو ئازاراویی .
عەکسی عەسەل: پێچەوانەی هەنگوین، تاڵ، لەسەع، لسع واتە پێوەدان و گەستن .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: خوانی پیاوی گەورە لەوە ئەچێ کە پوورە هەنگ لە دەوری کۆڕەکە خڕ ئەبنەوە. ئەو خۆی کوورەی هەنگە و ئەوانەش لە دەوری خڕ بوونەتەوە پوورە هەنگن، منیش یەکێکم لەو هەنگانە، بەڵام من هەنگێکی وام خوێنی بەدکار ئەمژم، یاخود کام گوڵ وەک دەمی یار جوانە بەوەوە ئەنیشمەوە، چزوو ئازاراویم بۆ هەر کەس بییەوێ بە خراپ توخنم بکەوێ پێچەوانەی عەسەلم، تاڵم بۆ کەس قووت ناچم، یاخود لەجیاتیی هەنگوین بەخشین (لَسَعْ) م هەیە کە واتە پێوەدان.
نالییی لە وشەی (خۆشاهەنگە) دا ویستوویەتی ئیشارەتێک بۆ وشەی (شاهەنگ) یش بکا کە سەرگەورەی هەنگەکانە و بەڕێوەبەری کاروباریانە.
8
عاجیزی شوکری تەمامی نیعەمم سەر تا پا
کە نە ڕیش بەڵم و نە کۆسە و نە کەل و گۆج و شەلم
لاپەڕەی 292
نیعەم: نِعَمْ ،
ڕیش بەڵم: ڕیش سپیی مەیلە و زەرد و ڕیش زۆر و فش و فۆڵ .
کەل: ددان کەوتوو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: هەرگیز ناتوانم بەتەواویی شوکرانە بژێریی نیعمەتی خوا بکەم، یاخود ناتوانم شوکرانە بژێریی نیعمەتی خوا بکەم کە لە تەوقی سەر تا نووکی پێمی گرتووەتەوە، نە بەڵمە ڕیشم و نە کۆسەم و نە پیر و دانکەوتووم و نە گۆج و شەلم. ئەشگونجێ (کەل) نەبێ (گوڵ) بێ، چونکە جاران هەردوو وەک یەک ئەنووسران.
9
«نالیی» یو سینەیی بێ کینەیی چاکم، ئەمما
چاکی دامەن تەڕم و وشکە سەرابی عەمەلم
لاپەڕەی 292
چاک: کراوە و ئاشکرا .
چاکی دامەن: چاکی داوێن .
سەراب: دەشتی لمین کە لەدوورەوە ئەبریسکێتەوە و تینوو وائەزانێ ئاوە و ئەچێتە سەری و کە بۆی دەرئەکەوێ هیچ نییە بە نائومێدی ئەگەڕێتەوە .
یاخود: سەراو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: من نالیییم و هیچم لە کەس ناشارمەوە و سنگم کراوەتەوە بۆ خەڵک و هیچ کینەیەکم لە دڵدا هەڵنەگرتووە بۆ کەس. کەچیی لەگەڵ نالەباریی گەردوون تێگلاوم و چاکی داوێنم تیا تەڕ بووە و سەرابی کرداری باشم بۆ ڕۆژی قیامەت وشکە و ئاوی تیا نییە، یاخود کانیاوی کردارم وشکە.
پەراوێزی مامۆستا هێمن
لێرەشدا (چاک) چاک لێک نەدراوەتەوە.