روخ ئەسپ نیە قەڵایە

بەیتی لاپەڕە 137:
ماتەم، وەکوو زولفەینی سیەهـ، گرتی سەراپات
پۆشی لە ڕوخت تەعبییەیی بەیدەق و شامات

شەرحەکە لە وشەی «شامات» کە بە وڵاتی شامیش دەگوترێ، بە سەهوودا چووە و دایناوە نالی لە شامەوە ئەم مەرسییەی بۆ مەرگی باوکی یارەکەی داناوە، ئیتر دەڵێ، ماتەم... ڕێی لێبڕیت چاوساغەکان کۆکەیتەوە بەرەو وڵاتی شام بکەویتە ڕێ...
ئەم بۆ چوونە هیچی بەسەر هیچەوە نییە: گریمان باوک مرد، ئایا حەبیبە لە کوێوە دەتوانێ بەرەو شام بکەوێتە ڕێ بۆ مولاقاتی نالی... تۆ بڵێی حەبیبە ئاگاداربووبێ لەوەی نالی دانیشتووی شامە؟ بەهەمەحاڵ ئەمە یەک لە مەعناکانی شەرحەکەیە... مەعنای سێهەمی دەچێتەوە بۆ یاری شەترەنج و دەڵێ: ماتەم ڕێگەی کۆکردنەوەی پیادەکان شەترەنجەکەتی لە ئەسپەکان گرت و بەهۆی ئەوەوە «شا» مرد و «کش مەلیک»ی لێکرا و دۆڕاندت...
بەیتەکە ناوی ئەسپی نەهێناوە، بە لەکارهێنانی وشەی «ڕوخ» (کە جاران «رخ» دەنووسرا و فارسیشە بە واتای ڕوو) سیلاحێکی شەترەنجی ڕەخساندووە کە پێی دەگوترێ «ڕوخ - ڕخ» و بە ئەصل باڵدارێکی مەیلەو ئەفسانەییە و لای عەرەبەکان «قلعة» ڕۆیشتووە. «بەیدەق»یش تەعریب کراوی وشەی «پیادە» یە. ئەم مامڵەتە سەرلەبەرە و تەشبیهـ ئاراییە لە بنەڕەتدا سەری هەڵداوە لە وشەی «ماتەم» کە دەنووسرا «ماتم» کە هەم تازیە دەگرێتەوە هەم «من ماتم» دەگرێتەوە. «مات»یش زاراوەیەکی شەترەنجە (شەترەنجیش لە «شەش ڕەنگ»ـەوە هاتووە).

نالی ئەم قەصیدەیەی داناوە لە ڕۆژگاریکدا کە جارێ لە سلێمانی وەیا جێگەیەکی دیکەی ئەو هەرێمە بووە. ئەم تاکە بەیتە تەنها خۆی بەسە بۆ سەپاندنی ئەم ڕاستییە:
بۆ گریەیی تۆ ڕەنگە منیش هێندە بگریێم
گەوهەر بڕژێنین بە بڵندیی قەد و باڵات

«گەوهەر بڕژێنم» ڕاستە. ئایا ئەگەر لە شام بایە بە چەند ڕۆژان خەبەری ئەو مەرگەی پێ دەگەیشت؟ دەسا هەتا هەتایە مەرگی بۆرەپیاوێکی ئەوتۆیی لەو سەردەمانەدا ناگاتە شام. خۆ ئەگەر گەیشتبێتیش نالی ڕێی نابێ بڵێ «گەوهەر بڕژێنین» چونکە دەمێکە حەبیبە لە گریان بۆتەوە و کاغەزی نالیش بە ڕۆژەها ناگاتە حەبیبە و فرمێسکەکانیشی هەرگیز لەگەڵ فرمێسکە بەرسەرچووەکانی حەبیبە کۆمەڵ نابن.
ئەگەر «ماتم» بخوێنینەوە، بەیتەکە وەها دەخوێندرێتەوە: « ماتم وەکوو زولفەینی سیەهـ گرتی سەراپات» بە مەعنای «سیەهـ گرتووی سەراپات». ئەگەر «ماتەم» مەبەست بێ، بەو جۆرە دەخوێندرێتەوە کە لە شەرحەکەدا هاتووە... لزووم نابینم چی دیکە بەدوای ئەم بەیتە بکەوم...

لە بەیتی سەرەتای لاپەڕە 138، شەرحەکە «تاقانە یەتیمی خەلەفی...» بە چاکی ڕوون کردۆتەوە بەڵام هەمووی ئەفسانەیە لە ناو ئەدیباندا باوبوو. مەعلوومە «لوولوو - مرواری» چۆن پەیدا دەبێ. «دوڕڕی یەتیم» ئەو لوولووەیە کە پێشتر باسم کرد پێی دەگوترێ «لالا».
لە بەیتی سەرووی لاپەڕە 139 یەک تێبینیم هەیە: نەدەبوو لە واتای «ژالە» بۆ لای «تەزرە» بچێ لە شەرحدا و بڵێ: «چاوەکانت» تەرزە کوتاونیەتەوە. دەبوو هەر واتای شەبنمی لێ بەمەبەست بگرێ. 3
لە بەیتی دووهەمی لاپەڕە 141 نووسراوە «هاذیم» لە شەرحیدا دووبارە «هاذیم» نووسراوە «لە هاذیمی لەذذات» بە مەرگ لێک دراوەتەوە. من وشەی «هاذم»م نەبیستووە. لەو بەیتەشدا بە «هادم»ـم بیستووە و خوێندوەتەوە تەنانەت لە حیکایەتی «ئەلف لەیلە»دا «هادم اللذات، مفرد الجماعات» هاتووە، هەروەها لە هەر کتێبێکی دیکە وەصفی مردنی پێ کرابێ.

بەیتی سێهەمی لاپەڕە 141:
ئەو پیری خەرەف، ئافەتی مەردییو صەفا بو
تۆ شۆخ و جوان، دوور بی لە ئافات و خەرافات

«ئافەتی مەردییو صەفا» ناچێتە دەفری هیچ ئەدەبدۆستێکەوە، چما نالی دوژمنی یارەکەیتی تا باوکە مردووەکەی دژی مەردایەتی لە قەڵەم بدات؟ ئنجا مەردی و صەفا کەرەستەی مەیدانێک نین: مەردی و سەخاوەت... صەفا و کەیف!! من بەلای خۆمەوە دڵنیام لەوەدا کە ئەم دوو وشەیە بۆ صەفا و مەروەی حەج دەچنەوە... کە لە نیوەبەیتی دووهەمیشدا دەڵێ: «دوور بی لە ئافات و خەرافات» «خورافات» ڕاستە ئیشارەتە بۆ ئەوەی ئەو پیرە خەرفاوە چوونە حەجیشی لەگەڵ خورافات تێکەڵ بووە. وەک بۆی دەچم صەدری بە یەک لە دووان هاتووە:
ئەو پیر و خەرەف ئافەتی مەڕوا و صەفا بوو
ئەو پیر و خەرەف ئافەتی مەروی وو صەفا بوو

«مەڕوا»کەش لەبارترە کە ئەلفەکە بریتییە لە «إشباع الفتحة» لە نوسخەی دەسنووسیشم دیتووە بەم جۆرە نووسراوە...
کە نووسیم: «پیر و خەرەف» نەک «پیری خەرەف» لەوەوەیە کە ڕووی قسەی دێتە یار دەڵێ: تۆ «شۆخ و جوان» نەک «شۆخی جوان» باوک و کچیش لە بەیتەکەدا تێک دەڕوانن.

لە بەیتی سەرەتای لاپەڕە 142، «گوڵ و مل» هەیە. دیسانەوە شەرحەکە هەر دووپاتی «مل» دەکاتەوە کە پێشتر ڕوونم کردۆتەوە «مول»ـە بە واتای «شەراب».

لە بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕە وشەی «کەش و فش» بۆ «موباهات» ناشێ کە لە «بهاء»ەوە هاتووە، تەنانەت زەقایی دەعیەشی تێدا نییە. «پێوەنازین» بۆ موباهات لەبارە. کە دەشڵێ «موژدە هات کەوا بەهار بە فیز و فشەوە گەیشتە بەرەوە» نازانین مەتڵەبی چییە لەو «بەرەوە»دا، بابڵێم من نازانم ئایا «ثمر»ی مەقصەدە کە جارێ بەهاریش زووە بۆ بەر؟ من وەها دەزانم «گەییە بەر» یەعنی گەییە بەژن و لەش کە دەکاتەوە تاج لەسەرنانی گوڵ و مەخمەڵ پۆشینی چەمەن.

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 143:
نەجم و شەجەر و نەرگس و ئەنواری شگۆفە
جیلوەی چەمەنن، یەعنی زەمین بوو بە سەماوات

شەرحەکە نەجم و ئەنواری بە گیای باڵاکورت و بە ڕێژەی کۆی «نەور - کە بە پێی شەرحەکە چرۆی ئەو درەختانە گوڵ دەکەن»ـی لێکداوەتەوە گۆیا ئەو نەجم و درەخت و نەرگس و چرۆی درەختان وەهایان کردووە زەمین ببێ بە سەماوات.
دەبێ بزانین «نجم و أنوار» لە هەمان کاتدا بە واتای ئەستێرە و کۆی وشەی «نور» هاتووە. ئەم دوو وشەیە بە مەعنای دووهەمیان وەهایان کردووە زەمین ببێ بە سەماوات.
لە بەیتی بەرەوەتردا «عطرفشانە» هاتووە ئەگەر «عەترفشان» بایە کە کورد دەڵێ «عەتر» جێی خۆی بوو، بەڵام وەک بزانم لە عەرەبیدا «عطر: عیطر» دەگوترێ.

لە بەیتی سەرەتای لاپەڕە 144 «ئاحادی هوزار»ی هاتووە کە مەبەست لێی بولبولە. پێشتر و لە دەمێکیشەوە ڕوونم کردۆتەوە کە «هوزار» هەڵەیە، «هەزار» ڕاستە. لە کۆتایی شەرحەکەش کاکە محەمەدی مامۆستا مەلا کەریم (لاپەڕە 740) دان بەوەدا دێنێ کە لەم وشەیە بە سەهوو چووبوون و... هتد، بەڵام ناڵێ چۆناوچۆنی ڕاستییەکەیان بۆ دەرکەوتووە...

* ئەم پارچە شیعرە بۆ قەسیدە دەبێ، بەڵام خۆی بە غەزەلی داناوە.