بەیتی دووهەمی لاپەڕە 128 کە نووسراوە:
ڕیشەکەی پان و درێژە، بۆ ڕیا خزمەت دەکا

دەبێ «... درێژی...» بێت دەنا ڕستەی دوایەوە پێوەی نانووسێ. شەرحەکە تەواوە، دەمێنێتەوە بگوترێ وشەی «بۆ ڕیا» کە نالی «بوریا»ی نووسیوە واتای گەسکیش هەڵدەگرێ...

* بەڵام صوبعی هەقیس ماناکەی هەر جوانە.

بەیتی دووهەمی لاپەڕە 129:
عاشقی صونعی حەققم، قوربانی ڕەنگی قودرەتم:
چاوی ماوی، خاڵی شین، کوڵمی سپی، زوڵفی سیا

شەرحەکە ئەو تێکستە ڕەت دەکاتەوە کە لە جیاتی «صونعی حەقم» «صوبغی...»ی نووسیوە. جارێ دەبێ بڵێم ئەگەر «صونع» ئەگەر «صوبغ»، نالی «صنع - صبغ»ی نووسیوە. «صبغ»یش «صوبغ» ناخوێندرێتەوە، «صیبغ» دەخوێندرێتەوە، هەر خۆیشی بەیتەکە دەوڵەمەندتر دەکات چونکە لە قورئاندا «صبغة اللە» هاتووە کە دەکاتەوە «صبیغی حەق». وشەی «صیبغ»یش بە واتای بۆیاغە نەک ڕەنگ، وەک کە لە شەرحدا هاتووە.

بەیتی یەکەمی لاپەڕە 130:
سەرگرانە قافڵە سالاری ڕێی چین و خەتا
چونکە باری عەنبەر و میسکە لە زولفەینی دو تا!


بێگومان نالی «قافلە»ی نووسیوە. وشەکە «قافیلە» دەخوێندرێتەوە و لەگەڵ پێداویستی کێشی بەحرەکە ڕێک دێت. شەرحەکە دەڵێ: یار کە پێشڕەوی کاروانی ڕێی «چین» و «خەتا»یە و بارەکەی بریتییە لە بۆنی خۆش، خەریکە و دەستی گیراوە چونکە هەردوو تا باری زوڵفەکانی عەنبەر و میسکی بۆن خۆشە کە خاڵەکانی گۆنایەتی. یاخود: سەری سەرقافڵەی ڕێی چین و خەتا قورس بووە، چونکە هەر بە دوو تاڵ لە زوڵفەکانی بارێ عەبەر و میسکی هەڵگرتووە.
من دەڵێم «سەرگران» بە واتای سەرقورسیش دێت چ لەبەر مەستی بێت و چ لەبەر سەرێشەی خەفیف بێت. ئنجا ئەگەر «خەریک» مەبەست بێت وەها ڕادەگەیەنێ کە یار خەریکە، سەبەب بەوەی کاروانەکەی باری عەنبەر و میسکی لە دوو زوڵفی قافڵەسالارەوە هەڵگرتووە. چین و خەتاش، بە تایبەتی خەتا، مەشوورە بە میسک و بێنی خۆش.
ئەگەر سەرگران لە مەستی وەیا سەرێشەی سووکەوە بێ ئەوسا دوو تا لە عەنبەر و میسکی زوڵفەکانی ئەوسەری قافڵەباشییان قورس کردووە.
شەرحەکە کە «تا» بە «تاڵ» لێک دەداتەوە و عەنبەر و میسکی بێن خۆشیش دەکاتە خاڵەکانی گۆنای یار زۆر لە مەعنای دەق و وشەکانی بەیتەکە دوور کەوتۆتەوە.

بەیتی یەکەمی لاپەڕە 131:
صۆفییی مەستووری ڕووت و موفلیسی خستە طەمەع
سەیری خاڵی بێ حیساب و ماچی لەعلی بێ بەها

شەرحەکە وا دادەنێ کە مەبەست لێی ئەوەیە کە خوا گفتی داوە بە ئەهلی بەهەشت هەتا دەتوانن سەیری جوانی حۆریەکانی بەهەشت بکەن و لێوی ئاڵیان بمژن، ئائەو گفتە صۆفیی خستە طەمەعەوە... بەڵام تا بەڕاستی نەبێتە خواناس هیچی دەسگیر نابێ.
من وەها نازانم مەبەستی بەیتەکە قیامەت بێ چونکە هیچ ئیشارەتێک نییە تێیدا بۆ قیامەت. وشەی «مەستوور»یش هەروەک داپۆشراو دەگەیەنێ «زێدە مەست»یش دەگەیەنێ وەک دەگوترێ: چاوی مەستوور. «لەعلی بێ بەها»ش نەک بێقیمەت و خۆڕایی، بەڵکوو «لە نزخ نەهاتوو»ی مەبەستە... دیمەنەکە هی دنیایە، مەستووری صۆفیش هی حاڵەتی جەزبەیە، دەشکەوێتە طەمەع بە دیتنی دڵداران کە دەکەونە حاڵی لەزەتبردن لە دیتنی جوانی و مشتنی لێوی ئاڵی یارەکانیان.

بەیتی دووهەمی 131:
ظاهیر و باطین، لەسەر لەوحی حەقیقەت یا مەجاز
ئاشنای سیڕڕی قەڵەم بێ، غەیری «نالی» کەس نەما

شەرحەکە درێژەی هەیە و خۆی دەکاتە تەواوکەری بەیتی پێشوو، کە من وا دەزانم بەیتێکی سەربەخۆیە. دەبوو بەیتەکە لە شەرحدا بۆی تێ بخوێندرێتەوە کە نەک هەر «لەوح»ی «اللوح المحفوظ»ی تێدایە، بەڵکوو «قەڵەم»یشی تێدایە کە لە قورئاندا هاتووە: «ن والقلم ومایسطرون». لەوحی مەحفووظ قەڵەمی خودایی تایبەت بە لەوحەکەوە شتی تێدا دەنووسرێ. هەروەها دەبوو لە ئاست «ظاهیر و باطین» بڵێ «عیلمی ظاهیر و عیلمی باطین»یش دەگرنەوە نەک هەر ئاشکرا و بزر.
لەلایەن دەلالەتی وشەی «نال» بە واتای ئەو ماددە شکڵلۆکەی ناو قەمیش، کە قەڵەم لەو قەمیشە دروست دەبێ، کە وشەکە «نال»ـە نەک «ناڵ» و لەبەرەو هەرە کۆتایی بەیتەکەشدا بۆتە نازناوی «نالی»، گۆیا ئەمە ئیسپاتە بۆ ئەوەی کە نازناوی شاعیر «نالی»یە نەک «ناڵی» وەک هێندێ کەس ڕادەنوێنن. هەرچەند من خۆم دڵنیام لەوەدا کە «نالی» نازناوەکەیە بەڵام لەلایەن ئیسپاتەوە کورت دەهێنێ چونکە نالی خۆی بەیتی ئەوتۆی هەیە «ناڵی» تێیدا هاتبێ و بە نازناویش لە بەیتەکە جێگیربووبێ وەک ئەمە:
صەوتی نەغمەی بولبولە یا چەهچەهەی خڵخاڵییە
دەنگی عوودە، یا لە ژێر پێی ناڵەناڵی ناڵییە

وا لێرەدا بەپێی داخوازیی واتائارایی «نالی» بوو بە «ناڵی».

ڕوونکردنەوەیەکی پێویست:
من کە ویستم ئەم بەیتە بهێنمەوە بە شایەد، گەرام بە دوا دەقی بەیتەکە لە کتێبەکەدا، بۆم نەدۆزرایەوە. ناچار ئەو شتەم نووسی کەوا لەبەر چاوی خوێنەردایە. جارێکی دیکە بۆی گەڕام بە پێی پێڕستی هەڵبەستەکان کە لە لاپەڕە 741 دەست پێ دەکا، دیتم ئەم فەردە لە لاپەڕە 588دا نووسراوە بەم دەقە:
صەوتی نەغمەی بولبولە یا چەهچەهەی خڕخاڵییە؟!
دەنگی سۆلە، یا لەژێر پێی ناڵەناڵی ناڵیە؟!

هەر لەو گەڕانەدا بۆم دەرکەوت کە بەدوا کاتەوە شەرحدەرەکان لە لاپەڕە 739 دان بەوەدا دەهێنن کە لە بەیتی «ڕیشەکەی پان و درێژی بۆ ڕیا خزمەت دەکا» ئەم «بۆ ڕیا»یە هەڵدەگرێ «بوریا» بێ بە واتای ئەو قامیشە باریکەی دەکرێ بە چیغ. من لە کاتی تێبینی لەو بەیتەدا گوتوومە «بوریا» بە واتای گەسکیش دێت. دەرکەوت چیغە نەک گەسک. خوێنەر سەیری نەیەتەوە لەوەدا کە ناگەڕێمەوە بۆ ئەو هەڵەیە و ڕاستی بکەمەوە: من کە دەنووسم لەبەر دەرفەتی تەسک و بێ کەرەستەیی، ڕەشنووس و پاکنووسم یەک شتە، کە هەڵەی ڕێنووس دەکەم بە دەمی مووس دەیکڕێنم و لە شوێنی خۆیدا دەینووسمەوە، ئەگەر لە پیتێک هەڵەم کردبێ هەر ئەو پیتە دەکڕێنم.