سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

حیرەتزەدە وا دیدە وەکوو حەلقەیی دەر ما

1
حیرەتزەدە وا دیدە وەکوو حەلقەیی دەر ما
بێ‌مایە نییە عاشیقی بێچارە، (بفرما)!*
لاپەڕەی 118
حیرەتزەدە: سەرسام و سەرگەردان .
حەلقەیی دەر: ئەڵقەڕێزی دەرگا کە هەمیشە لە دەرەوەیە و سەر بائەدا و چاوەڕوانە ..
بێمایە: بێ‌کارە و بێدەسەڵات و هیچ لە دەست نەهاتوو .
بفەرما: وشەیەکی فارسییە واتە فەرمو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: چاوم سەرگەردان و سەرسامە وەک ئەڵقەڕێزی دیوی دەرەوەی دەرگا کە هەمیشە لە دەرەوەیە و بەهۆی هاتوچۆی خەڵکەوە ئەلەرێتەوە و هەردەم چاوەڕوانە یەکێکی تر دەرگاکەی پێ بکوتێتەوە. دە فەرمو بگەرە فریام، وا مەزانە عاشقی بەدبەخت هیچی لە دەست نایەت و هیچی لەبارەدا نییە.. گەورەترین سەرمایەی بەدەستەوەیە کە سەرچاوەی لەبن نەهاتووی خۆشەویستییە.
دەستنووس
بێمایە (کم) و (گم): بێپایە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
هەر لە لاپەڕە 118:
حیرەت زەدە وا دیدە وەکوو حەلقەیی دەر ما
بێ مایە نییە عاشیقی بێچارە، «بفرما»!

شەرحەکە دەڵێ: چاوم سەرگردانە وەک ئەڵقەڕێزی دیوی دەرەوەی دەرگە. بە هۆی هاتووچۆی خەڵکەوە دەلەرێتەوە و... چاوەڕوانە یەکێکی تر دەرگاکەی پێ بکوتێتەوە... دەفەرموو بگەرە فریام. وامەزانە عاشق هیچی لەدەستدا نییە...
نیوەبەیتی یەکەم ڕادەگەیەنێ کە چاوی نالی وەک حەلقەی دەرگەلێدان هەمیشە کراوەیە چونکە حەلقەکە هەرگیز وێک نایەتەوە، چاوەکەش هەمیشە کراوەی چاوەڕوانی هاتنی یارە. نالی خۆی لە ژوورەوەیە و دەڵێ فەرموو دەرگە لێ بدە، عاشق مایەی عیشقی هەیە کە بەکەڵکی ئەو تەرزە هاتنەت دێ، بێچارەیشە کە دیدەی شەووڕۆژ وەکوو ئەو ئەڵقەی دەرگە کراوەتەوە.
2
بێ، سەروی ڕەوانم! کە لەبەر ئەشکی ڕەوانم
خەرقە بووەتە غەرقە، کەوا سەوزە لەبەرما
لاپەڕەی 119
بێ: وەرە .
ڕەوان (ی یەکەم): بەرز و قنج .
ڕەوان (ی دووهەم): جاری، ئەوەی ئەڕوا .
خەرقە: عابا . پاڵتۆ .
غەرقە: نوقمی ئاو .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەی یاری باڵا وەک سەرو بەرزم ! وەرە لام و بگەرە فریام، وا من بەهۆی ڕێژەنی فرمێسکمەوە هەموو گیانم لە ئاو هەڵژەنراوە. خەرقەکەی بەرمە لە ئاوا نوقم بووە و کەواکەمە ئەویش ئەوەندەی ئاو بەسەرا ڕۆیشتووە گیای لێ ڕواوە.
ئەشگونجێ (بێ) ی سەرەتای شیعرەکە مەفعوولی (بفەرما) ی دوا وشەی شیعری پێشوو بێ، واتە بڵێ: وەرە: وەرە ! تاد.. هەروەها ئەگونجێ (کەوا) بە مەعنا (کە) بێ واتە: ئەوەتە.. ئەوەش ئەگونجێ کە (لەبەر) بە مەعنا (لەپێشی) و (ما) ی (لەبەرما) عەرەبی بێ و کورتەی (ماء) بێ واتە: کەواکەم لەبەر ئاو یا لە بەراوا سەوز بووە..
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان هەردوو (ڕەوان) دا جیناسی تەواو و لەنێوان (خەرقە) و (غەرقە) دا جیناسی موضاریع و لەنێوان (خەرقە) و (کەوا) و (غەرقە) و (سەوزە) دا تەناسوب هەیە.
3
ئەی واعیظی بارید چییە هەروەک هەرەسی کێو
بەو وەعظە کە بایە هەمو، هاتوویی بەسەرما؟!
لاپەڕەی 119
بارید: سارد .
هەرەسی کێو: بەفری زۆر کە لە دەمەو بەهارا بنەکەی ئەتوێتەوە و لەجێی خۆی ئەجووڵێ و لە لاپاڵەکانەوە لێژ ئەبێتەوە بۆ ناو چەم و دۆڵ و دار و بەردێکی زۆریش لەگەڵ خۆی دێنێ و وا ئەبێ ئاوایی و باخ و باخاتی بەرئەکەوێ وێرانی ئەکا و بنیادەمی دێتەڕێ ڕای ئەماڵی و ئەیکوژێ .
بایە: سووک و بێبایەخە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئەی ئامۆژگاریکەری قسە سارد ! ئەوە چییە، وا وەک هەرەسی کێو بە ئامۆژگارییە سووک و بێبایەخەکانت هاتووی بەسەرما داتگرتوومەوە، یاخود بە سەرمای زستان هاتووی ئامۆژگارییە وەک (با) بێمایەکانت ئەدەی بەگوێما..
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (بارید) و (هەرەس) و (کێو) و (با) و (سەرما) ی (بەسەرما) دا تەناسوب هەیە.
دەستنووس
کە بایە هەمو هاتوویی (گم): کە وەک بایە ئەوەندە هاتوە.
4
بۆ هەر کەسێ مەبذوولە طەریقێکی ئەمانەت
هەر عاشقی بێچارە لە ڕێی خەوف و خەطەر ما
لاپەڕەی 120
مەبذوول: ئاسان .
ئەمانەت: سەلامەتی .
ما: مایەوە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: هەر کەس ڕێگایەکی بێوەی و سەلامەتی بۆ ئەلوێ بیگرێتەبەر، عاشقی داماو نەبێ ڕێگاکەی هەمو مەترسی و مەینەتە.
طەریقێکی (چر): طەریقێکە.
5
دیدەم هەمو شۆراوە بە شۆراوی سوروشکم
لەم لەوحە نیگارینە نە عەین و نە ئەثەر ما
لاپەڕەی 120
شۆراو (ی دووهەم): شۆرئاو، ئاوی سوێر .
لەوح: تەختە .
نیگارین: وێنە لەسەر کراو .
عەین: چاو . ذات .
ئەثەر: نیشانە . عەرەض .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: چاوم هەمووی بە فرمێسکی وەک ئاو و خۆی سوێراوم شۆراوەتەوە، بەڕادەیەک ئەو تەختە نیگارینە کە هەزاران وێنەی تێدا نەخش کرابو ئیستا هیچی تیا نەماوە، نە چاو و نە پاشماوەی چاو، یان نە خۆی و نە نیشانەکانی.
نالییی لەم شیعرەدا ئیشارەتێکی ناسکیشی بە ئایەتی « فی لوح محفوظ » کردووە و ویستوویە بڵێ: بەپێچەوانەی لەوحە پارێزراوەکەی ئایەتەکەوە، لەوحی چاوی ئەم هیچی نەماوەتەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان هەردوو (شۆراو) دا جیناسی تەرکیب و لەنێوان (عەین) و (ئەثەر) دا کە بەمەعنا (ماددە) و (عەرەض) ن طیباق هەیە.
دەستنووس
لەوحە (عم): لەوحی. عەین و (چن) و (عم) و (گم) و (ک) و (مز): لەوح و.
پەراوێزی مامۆستا هێمن
* بە بای وادە ڕنوو بەفر هەرەس دێنن. نالییی ئەوەشی مەبەست بووە.
6
وا ظەن مەبە ڕوخسارەیی تۆ غائیبە قوربان
بنواڕە چلۆن نەقشە لەنێو دیدەیی تەڕما
لاپەڕەی 121
ظەن: گومان .
چلۆن: چۆن
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئازیزەکەم ! لەم قسانەوە کە کردمن وا گومان نەبەی کەوا وێنەی ڕوخسارە نازدارەکەی تۆش وەک وێنەکانی تر شۆراوەتەوە و لەناو چاوما نەماوە. نەء.. وێنەی تۆ هەمیشە هەر ئەمێنێ.. سەیرکە چۆن لەناو چاوە بە فرمێسک تەڕەکەمدا نەخشە و دیارییە. ئەم شیعرە موبالەغەیەکی زۆر جوانی تیایە، چونکە نەخش بە عادەت ئەبێ لەناو ئاوا بکوژێتەوە، کەچی نەخشی ئەم لەناو ئاوا جێ‌گیر بووە.
دەستنووس
لەنێو (کم): لەناو.
لە نوسخەکانی (چر) و (چن) و (عم) و (ت) و (ک) و (مز) دا ئەم شیعرە لەپێش شیعری پێشووەوەیە، تەنها لە نوسخەی (کم) و (گم) دا بەم جۆرەیە کە لێرەدا دامان ناوە. ئێمە ئەمەمان بەلاوە لەبارتر بو.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 121:
وا ظەن مەبە ڕوخسارەیی تۆ غائیبە قوربان
بنواڕە چلۆن نەقشە لەنێو دیدەیی تەڕما

نالی ئیسپاتی قسەی خۆی، کە ڕوخساری یار هەمیشە لەناو چاودایە، بەوەدا دەکا کە دەڵێ: بنواڕە، چونکە کە یار نۆڕییە چاوەکەی، وێنەی تێدا دەردەکەوێ.
7
یا توربەتێ، یا غوربەتێ با ڕێ بشکێنین
هەر مونتەظیرە «نالیی» ئەگەر مرد و ئەگەر ما
لاپەڕەی 121
توربەت: گۆڕ .
غوربەت: غەریبی .
ڕ ێ شکاندن: هاتوچۆکردن .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: یا غەریبیم بشکێنە و بانگم کە بێمەوە ئەگەر بەسەر زیندوو بووم، یا ئەگەر مردم سەرێ لە گڵکۆکەم بدە و گۆڕەکەم پێشیل کە.. هەر چۆن بێ من هەمیشە چاوەڕێی پێ‌گەیشتنتم، چ بە زیندویی بێ و چ بە مردویی. کەواتە با ئەم لێکبڕانە بەس بێ و ڕچەی نێوانمان بشکێنین و بە یەک بگەینەوە.
لە داڕشتنی ئەم پارچە شیعرەوە وا دەرئەکەوێ نالییی پاش چوونی بۆ شام داینابێ، چونکە بە عادەت چوون بۆ فە‌قێیەتی لە کوردستاندا بە چوونە غەریبی دانانرێ مادەم فەقێکە هەر لە وڵاتەکەی خۆیایەتی و نیازی گەڕانەوەشی هەیە پاش لێبوونەوە لە خوێندن. جا ئەگەر وابێ کە ئێمە بۆی چووین، ئەوا وا ئەگەیەنێ کە (حەبیبە) ی نەهێنابێ، چونکە ئەگەر هێنابوویایە و ژنی بوایە پێویستی نەئەکرد ئەو بانگی کاتەوە بێتەوە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (توربەت) و (غوربەت) دا جیناسی لاحیق و لەنێوان (مرد) و (ما) دا بەدوای (توربەت) و (غوربەت) دا لەف و نەشری مورەتتەب هەیە.
دەستنووس
بشکێنین (کم) و (گم) و (عم): بشکێنن.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دوایین لە هەمان لاپەڕەدا:
یاتوربەتێ، یا غوربەتێ با ڕێ بشکێنین
هەر مونتەظیرە «نالی» ئەگەر مرد و ئەگەر ما

شەرحەکە دەڵێ: یا غەریبیم بشکێنە و بانگم کە بێمەوە ئەگەر بەسەر زیندوو بووم، یا ئەگەر مردم سەرێ لە گڵکۆکەم بدە...
بەیتەکە ئەوەی نەگوتووە کە شەرحەکە ڕای دەنوێنێ چونکە نالی «توربەت»ـی پێش «غوربەت» خستووە، بەمەشدا دەبێ بزانین نالی لەبەر خەفەتی دابڕانی لە یار، چاوەڕوانی مردن پتر دەکات تا ئەوەی یار غەریبییەکە بشکێنێ. نیوەی دووهەمی بەیتەکەش مردنەکە پێش دەخات.
دەقی بەیتەکەش نالەبارە چونکە لە میصرەعی یەکەمیدا فیعلی «بشکینین» دەست نادات بۆ «یا توربەتێ یا غوربەتێ» چونکە ئەمانە کەسی سێهەمن و فیعلەکەش هی کەسی یەکەمە، ئینجا «توربەتێ، غوربەتێ»ش دەست نادات چونکە «توربەتێ، غوربەتێ» ئیضافە کراون بۆ کەسی سێهەمی تاک کە نالی خۆیەتی.
نیوەبەیتەکە دەبێ ئەمە بێ:
«یا توربەتی یا غوربەتی با ڕێ بشکێنین»