بەیتی یەکەمی لاپەڕە 90:
شەبەهی زولفی شەبەهـ گۆنەیە، ڕووگەردانی
بەسەری ئەو کە بە سەودا سەر و سامانم دا

ئەو شەرحەی بۆی دراوە لەو وشانە هەڵناستێ، گۆیا ئەمە واتایەتی: «کە من سەر و سامانی خۆم لە دڵداریدا، یا بە مامەڵە، دا بەسەری زولفی یار و ئەویش نەیدا و ڕووی وەرچەرخاند، زولفی ڕەشی دەرخست و دنیای لێ تاریک کردم...». لەو دەقەدا مومکین نییە «ڕووگەردانی» ببرێتەوە بۆ «ڕووی وەرچەرخاند». ڕووگەردانی بریتییە لە «مضاف و مضاف الیە» ئەوەی پێی دەڵێن «إسناد» بۆ «جملەی خەبەری» تێیدا نییە و نابێ. ئەگەر بیخەیتە پێش هەموو بەیتەکە و بڵێی: «ڕووگەردانی شەبەهی زولفی شەبەهـ گۆنەیە» ئیسناد پەیدا دەبێ بەڵام واتای دروستی نابێ. ڕەنگ بوو ئەگەر بە ڕێنووسی سەردەمی نالی بەیتەکە نووسرابایەوە سەرەدەریەکی لێ کرابایە چونکە لەوانەیە شەبەهی، شەبەهـ گۆنە... شبهی یاخود شبە... نووسرابایە و لەگەڵ ڕێنووسی هەموو بەیتەکەدا وێنەیەکی مەفهوومی بە دەستەوە دابایە.

لە لاپەڕەی 92، بەیتی یەکەم:
شیرەیی جانە وتم یا مەیە؟ چا بوو فەرمووی
عەکسی لەعلی لەبی مەرجانە لە فنجانمدا

پێویستە بڵیم «شیرەیی جان» دەست نادات چونکە مەبەست ڕەنگە عەکس بداتەوە، ئنجا کە «یا مەیە»ی بە دوادا بێت لە جیاتی ئەوەی بەیتەکە سەرەژوور چووبێت لە واتا و ناوەڕۆک، کەچی دادەبەزێ لە بۆ ڕێکاری شەراب کە زۆر بەرەژێری شیرەی جانە. «شێوەیی جامە» ڕاستە وەک لە بەرەوەی شەرحەکە هاتووە.
شەرحەکە ڕاستەواتای وشەکانی لێک داوەتەوە، بۆ وردیاتی بەیتەکە نەچووە. نالی دەڵێ: شێوەی جامە (کە ڕەنگی ئاڵ دەنوێنێ) یان شەرابە؟ یار فەرمووی عەکسی لەعلی ... هتد. عەکسی لەعل کە چاران «لعل» دەنووسرا ئەویش کە لە خوارەوە بۆ سەرەوەی هەمان «لعل» دێتەوە. لێوی مەرجانی یار عەکس بۆتەوە وەک لەعل، لەعلەکەش عەکس بێتەوە هەر خۆی دەردەچێت.
عەکسی لەعلی لەبی مەرجان: لە نێو شیعردۆستان «لەبی مەرجان» پیتی سەرەتای مەرجان دەبەخشێت کە «میم - م» ـە. ناوی ئەم پیتەش وەک «لعل» بە مەعکووسیش هەر دەبێتەوە میم. خۆ ئەگەر پیتی کۆتایی «مەرجان»یش مەبەست بێت دیسان «نون» بە مەعکوسی دەبێتەوە «نون». ئنجا حەرفی «میم» زاری تەشبیهـ دەکرێ وەک کە نالی خۆی گوتوەتی «لەبت میم و قەدت ئەلف و...» خولاسە نالی تەماشاخانەیەکی ساز داوە هەر دەبێ تێوەی ڕامێنیت.


9675P
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 92:

بەحثی سیڕڕی دەهەنی نوقطە بە نوقطە
سەری موویێ نییە بێ نوکتە لە دیوانمدا

شەرحەکە بۆ ڕاستەواتای ئاشکرای بەیتەکە چووە، وردەکارییەکی تێدایە باسی نەهاتووە. نالی لە نووسینی خۆیدا وشەی کۆتایی نیوەدێڕی یەکەمی «بکرێ» نووسیوە. هەر ئەمیش لەگەڵ «بەحث»، «باس»دا خزمە، گەڕان لێرەدا جێی نییە.

کە دەڵێ: «سەری موویێ نییە بێ نوکتە» مەبەسیەتی بڵێ پیتی سەرەتای موو کە میمە «م» نوکتە «مەبەس نوقطەیشە»ی بچێتە سەر لە لەفزی «مو»دا، دەبێتە «فو» کە لە عەرەبیدا بە واتای زار دێت. نالی خۆی لە شیعری دیکەی گوتووە: لەبت میم و قەدت ئەلف و... بەو پێیە باسی «سیڕڕی زاری» (لەبەر زێدە بچووکی وەک سیڕڕە) لە هەموو دیوانەکەدا هەیە، نەک بە قسە و ئیددیعا بەڵکوو هەر سەرە موویەک بێ نوکتە نییە لە دیوانەکەدا، هەمووی زارە.


9676P
بەیتی سێهەمی لاپەڕە 92:
«نالی»، ئەو نوقطە کەوا بوو بە نیشانەی چاوی
من لە صەفحەی ڕوخی ئەو دولبەرە نیشانم دا

من لە نوسخەدا دیتوومە لە جیاتی «کەوا بوو» نووسراوە «کە بوو بوو». کە لە سەرەتاکانی حەفتاکاندا لەگەڵ مەرحوم هەژار ئەندامی کۆڕ بووین ئەم «بوو بوو»ە مان بۆ یەکتر باس کردووە و هەر یەک لەلای خۆیەوە بۆ واتاکەی چووبوو.
نالی دەڵێ: ئەو نوقطەی بۆتە نیشانەی چاوی، واتە هەمیشە چاوی تێبڕیوە، لە هەمان کاتیشدا بیبیلەی چاو دەگرێتەوە، تومەز عەکسی ئەو خاڵەیە لە ڕووی یار.
فیعلی «بوو بوو» کە دەنووسرا «بوبو» مانای بیبیلەشی هەیە کە بە عەرەبی «بٶبٶ»ە و لە گوتەی کوردیدا هەمزەکەی سوواوە. شەرحەکە بۆ ئەوە چووە کەوا ڕەنگە، بە پێی مەعنایەکی شەرحەکە خۆی لێکی داوەتەوە، نالی تانەی بەسەر چاوەوە هەبووبێت. ئەم بۆچوونە بنەمای نییە.


9678P
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 93:
عیشقت لە دڵ و دیدەیی پڕ ئەشک و ئەلەمدا
گونجایش و تەسکینی نییە، زۆرە لە کەمدا

شەرحەکە لە هاتنی ئەشک و ئەلەم بە دوای دڵ و دیدەدا «لەفف و نەشری موشەووەش»ی بەدی کردووە کەوا دڵ لە تەرتیبدا کەوتۆتە بەرانبەر ئەشک، دیدەش کەوتۆتە بەرانبەر ئەلەم. منیش دەڵێم لە هەمان کاتدا «لەفف و نەشرێکی موشەووەش»ی دیکەشی لەوەدا پێک هێناوە کە «گونجایش» کەوتۆتە بەرانبەر دڵ و «تەسکینی»ش کەوتۆتە بەرانبەر دیدە کە دەبوو تەسکینەکە لەگەڵ دڵدا جووت بێت و «گونجایش»یش بۆ دیدە.


9679P
لە ئاست بەیتی یەکەمی لاپەڕە 94:
لافی دەمی تۆ، غونجە لە دەمیا، بە «عمدا»
با خوستی بڕی، خستی، کە مستێکی لە دەم دا

لەم شەرحەدا دەبینم «خوست» بە واتای دامەن بێت. دەگوترێ «هەستوخوست» وەک کۆمەڵێک بێژەی ئەوتۆیی: شڕوشیتاڵ، کڵوکۆ، چشتومشت، کەلوپەلی... دەشگوترێ پێخوست، تۆ بڵێی ئەم خوستە هەمان دامەن بێت؟
شەرحەکە دەبوو بڵێ وشەی «عەمد» لەوەوە هاتووە کە بایەکە بە ئەنقەست مستی لە دەمی غونچەکە دا چونکە لافی دەمی یاری تێدا بوو.
لە کۆتایی میصرەعی یەکەمی بەیتی دووهەمی لاپەڕە 94 «دیدە لە نمدا» نووسراوە. بێگومان نالی «دیدە لە نەمدا»ی مەبەست بووە چونکە هەر دە قافییەی بڕە شیعرەکە: ئیرەمدا، حەرەمدا، ئەلەمدا، لەکەمدا، بە عەمدا، لە دەم دا، لە نەمدا، لە یەمدا... غەمدا، قەڵەمدا ئەو پیتەیان فەتحەی بەسەرەوەیە.


9681P
بەیتی لاپەڕە 95:
«نالی» مەثەلی حاڵی لە ئەشکەنجەییی غەمدا
وەک ناڵە لە نەیدا، وەکو نالە لە قەڵەمدا

شەرحەکە «نال»ی بەو ماددە شکڵلۆکەی ناو قەڵەمی قامیش لێک داوەتەوە، ڕاستیشی بۆ چووە. ئەم وشەیە واتایەکی دیکەش دەبەخشێ کە ناڵی وڵاغە، قەڵەمیش بۆ پێی وڵاغە وەک دەگوترێ: قەڵەمی دەست و پێی شکا. لەهجە هەیە بۆ دەست دەیکاتە «قولەم». لەلایەن ئەشکەنجەوە، ناڵە وڵاغ پتر لە لۆکەی ناو قەڵەم بە ئازارە...
شەرحەکە وای ڕانواندووە کە «ناڵە لە نەیدا» ئیشارەتی تێدایە بۆ بەیتێکی مەثنەویی جەلالەددینی ڕوومی کە دەڵێ:
بشنو از نی چون حکایت میکند
وز جدائیها شکایت میکند

گۆیا قامیش لە ژێر پێدا زیکەی دێ. ڕازی خۆی ئەگێڕێتەوە و سکاڵای دەردی دووری دەکا... وەک من بزانم «نەی» لەو بەیتەدا شمشاڵ مەبەستە لێی کە نەغمەی لێ پەیدا دەبێت و سۆزی دڵێک دەداتەوە. جەلالەددینیش هەر ئەمەی مەبەست بووە نەک زیکەزیکی قەمیش و زەل،



9688P
لە لاپەڕە 97، دێرە شیعری:
ئەحوەلی تەفرەقە نەظەر تەقوییەتی سەبەب دەکا
عاریفی وەحدەت ئاشنا لەم قسەیە ئەدەب دەکا

لە شەرحەکەدا هاتووە کە دەڵێن نالی ئەم پارچە شیعرەی لە ڕەتدانەوەی موفتی زەهاوی، باوکی جەمیل صیدقی زەهاوی، داناوە لەوەدا کە موفتی سەلماندوویەتی «سەبەب» بە تەئسیرە و «ئەحوەل» ـەکەش هەر موفتیی تێدا مەبەستە. ئەم باسە لە منەوە بیسترا: ساڵی 1938 (یان ئەو دەوروبەرە) کە من بە مێوانی هەمیشەیی لە ماڵی «مەلا ئەفەندی»ی هەولێر خوێندنی سانەویم تەواو دەکرد، موناسەبەیەک بوو «مەلا ڕەفیق ئەفەندی خادم السجادة» هاتە سەردانی مەلا ئەفەندی دەوری دوو حەفتەیەک مایەوە و تابڵێی لەزەتم لە قسەکانی دەبرد و بە گەلێک لادا دەرگەی وتووێژی ئەدیبانەی دەکردەوە... یەکێک لەو شتانەی لەوم بیست، لە ناوتوێژی دووانی لەسەر نالی و ئەم قەصیدەیەی «ئەحوەل...» گوتی: موفتی زەهاوی پلارەکانی ناو قەصیدەکە و ئەحوەلی تەفرەقە نەظەری دەبردەوە سەر خۆی کە نالی ئەوی تێدا مەبەست بووە. ئیتر نازانم ئایا موفتی خێل بووە یان نالی لەبەر «سببیة» کە وەک شیرکە بەلای «وەحدەت ئاشنا» وە بە خێلی حیساب کردووە، کە خێڵ یەک بە دوو دەبینێ.
هەر لە بیرمە ڕەفیق ئەفەندی لە خوێندنەوەی شیعرە فارسییەکەی شێخ ڕەزا کە مەدحی صەدری ئەعظەمی پێ کردووە کاتێک گەییشتە نیوەبەیتێک کە دەڵێ:
«نە سازد چیزکی گر بر معاشم صدر أعظم ضم»

ڕەفیق ئەفەندی گوتی ئەم قافیەیەی «ظم» و «ضم»ـی وەک یەک داناوە وەیا «س، ص» دەکاتە قافیەی شیعرێکە پێی دەگوترێ «شایگان - شایەگان»، کە ئەم حیکایەتەم بۆ مەرحوم هەژار گێڕایەوە زۆر گەش بۆوە کە زاراوەکەی بۆ ڕوون بۆوە. حاجی قادر لە بڕە شیعرێکی خۆی دەڵێ «ئەم قافیە شایەگانە ئەمما...» سەرەتای قەصیدەکەشی ئەمەیە:
بەم نەحوەیە صەرفی عیشقبازی
موستەقبەلی زۆرترە لە مازی

ڕەنگە وشەیەکی تری تێدابێ لە جیاتی «زۆرترە وەک بڵێین «ڕوونترە...» یان هەرچی هەیە ببێ. دەبوو بڵیم قافیەی سەرلەبەری قەصیدەکەی مەدحی «صدر أعظم» دووبارەکردنەوەی یەک وشە بوو کە سەرەتا بەمیان دەستی پێ دەکرد:
مَزَن بیهودە از فضل و هنر ای یار همدم دم
کە از فضل و هنر بهتر بُوَدْ دینار و درهم هم

لەم شیعرەی نالیدا وشەی «عارف» بۆ ئەهلی تەصووف و عیلمی باطین بەکار دێت. «عرفان» ـیش عیلمی سەر بە تەصووفە. بەیتی دووهەمی قەصیدەکە:
بەندە ئەزەل بە خەططی خۆی قابیلی قیسمەتی بووە
ئیستە بە ئیقتیضای عەمەل جێگەیی خۆی طەڵەب دەکا

نوسخە هەیە بەپێی شەرحەکە لە جیاتی «خەططی خۆی»، «حەظظی خۆی» نووسیوە. من لەگەڵ «خەططی خۆی» ڕێکم. لە خەریکبوونم بە بەیتی چوارەم ئەم لایەنە ڕوون دەکەمەوە:
شەرحەکەی بەیتی سێهەمی بڕە شیعرەکە وشەی «ئیڕاک»ی نووسیوە، هەرچەند قامووسم لا نییە پرسی بکەم بەڵام وەهام بە دڵدا چووە وشەکە «ئەڕاک»بێت.


9691P
بەیتی چوارەم لە لاپەڕە 99:
سەهم و نەصیبی ئەصلییە، بەحثی گیاهـ و گڵ نییە
تووتنە خەرجی سووتنە، موودنە ماچی لەب دەکا

خوالێخۆشبووی شێخ نەجمەددینی شێخ کەریمی بەرزەنجەی کۆیێ، لە پیریدا بە کوڵ ئەم قەسیدەیەی دەخوێندەوە و لەم بەیتەدا دەیگوت: «بەختی گیا و گڵ نییە». بێ سێودوو لێکردن، ئەم «بەخت»ـەم بەلاوە ڕاستە. بە قیاس لەم، دیارە «خەططی خۆی» دروستە نەک «حەظظی خۆی» چونکە دیتمان لە مەسەلەی توون و مودنەدا بەخت دەورێکی نییە.
بەیتی دواتر:
لەومەی زەمان دەکەی کە بۆچ خوارییی ڕاستیی دەوێ؟!
غافڵی، دەستی ڕاستی خۆت خزمەتی دەستی چەپ دەکا

وشەی «لەومەی» کێشەکەی ناقۆڵا کردووە. بێگومان نالی «لومی زمان دکی» نووسیوە. پێویستە «لەوم» بێ نەک «لەومەی». من دیتومە نووسراوە: «غافڵە! دەستی ڕاستی خۆت...». ئەمەیش ڕاگەیەنتر و شیرنترە. هەڵبەت ئێمە لە ئاست ئەدەبەکەی نالی بێ قسەین، یاخود من بێ قسەم ئەگەرنا چ شیرینی دیار نییە لەوەدا ڕاستە خزمەتی چەپە بکات یان نەیکات... کە بەندە لە ئەزەلەوە بە خەططی خۆی قابیلی بەشێک بووبێ ئیتر عەمەلی پاش ملیۆنەها ساڵ چ تەئسیری دەبێ؟ ئیمامی عومەر گوتوەتی: «علیکم بایمان العجائز... » هەر ئەمەیشە لە «قەزا و قەدەر» دەوەشێتەوە.

9693P
لە پەڕە 100، بەیتی:
طووطیی تۆ لە حیرصی دڵ داوای طەمەع دەکاتە مل
بولبولی من لە عەشقی گوڵ تەغنییەوو طەرەب دەکا

«عیشق» ڕاستە نەک «عەشق» - بایی ئەوەی دەیزانم. لە نوسخەدا دیتوومە «طەوقی طەمەع» نووسراوە. ئەگەر داوە ئەگەر طەوقە مەبەس لێی ئەو خەتە نەقشینەیە بە دەوری ملی تووتیدا سووڕاوەتەوە و نالی کردوویەتە هۆی شکاندنەوەی پیاوی تەماعکار کە تووتییەکەی بەو داوە، بە خۆ و تەوقی ملیەوە.

9694P
بەیتی کۆتایی بڕە شیعرەکە لە لاپەڕە 100:
«نالی» حەریفی کەس نییە، ئیلف و ئەلیفی کەس نییە
بەیتی ڕەدیفی کەس نییە، هەرزە نویسە، گەپ دەکا

شەرحەکە دایناوە حەریف، هاودەم... ئیلف و ئەلیف، هاوشان... ڕەدیف، هاوسەر بێت. دیسانەوە دەڵێم قامووس و کتێبی ئەوتۆم لا نییە بۆی بچمەوە، لەو هێندەی بیستوومە و زانیومە، من «حەریف» بە «خصم» دەزانم مادەم وشەکە لەم تەرزە شوێنەدا بەکار هاتبێت. لە ئەسکەندەرنامەدا کە پاڵەوان دەردەست نەدەبوو، بەرانبەرەکەی دەیگوت «حریف پر زوراست». بە هەمەحاڵ تێبینییەک دێتە پێش: ئیلف و ئەلیف، وەک بزانم، واتای ئاشان دەبەخشێ، وەک بڵێی دووبارەکردنەوەی «حەریف نەبوونی کەس» ڕادەگەیەنێ. بەیتی ڕەدیف: ئەم ڕەدیفە بە کەسێک دەڵێن لە دوای سواری سەر زینەوە سوار بێت یاخود بڵێین پاشکۆی سوارە. بەیتی ڕەدیف بۆ شیعر دەچێتەوە، لە زاراوەکانی شیعرە. ئەوەندی دەیزانم کە نالی دەڵێ: «هەرزە نویسە گەپ دەکا» بێباکی خۆی لە ئاست خەڵق ڕادەنوینێ کە دێت بە هەرزە نویسی وتوویژیان لەگەڵ دەکات. تێشی گەیاندووین ئەم هەرزە نویسییە چ شاکاری وشە و واتای تێدایە.

9695P
قەصیدەی لاپەڕە 101 - 105 «بولبولی طەبعم» تابڵێی دژوارە نەک هەر لەبەر مەهارەتی نالی بەڵکوو گۆڕانی ڕێنووسی کە هەر نووسەرە، کەم و زۆر، بێ ئەوەی خراپەی مەبەست بووبێ، دەسکارییەک یاخود هەڵەی تێدا کردووە. شەرحەکەش ئەم لایەنەی ڕوون کردۆتەوە. لە نموونەدا دەڵێم، ئەو دەستەواژەی «جەوهەری ذاتی ئەمن» سوێندی لەسەربێ کە نالی وشەی «ئەمن»ی بە دڵدا نەهاتووە. من دیتوومە لە نوسخەیەکدا نووسراوە «ذاتی ئەحەق» هەر نەیسە!
شەرحەکە بەیتی یەکەمی قەصیدەکەی بەم جۆرە لێک دراوەتەوە و ئەمەش دەقی بەیتەکەیە:
بولبولی طەبعم ئەوا دیسان ثەنا خوانی دەکا
نوکتە سەنجی و، بەذلە گۆیی و، عەنبەر ئەفشانی دەکا

گۆیا نالی دەڵێ: تەبیعەتی عاشقی بە شەوق و ذەوقم دیسانەوە کەوتە ستایش و پیاهەڵدان و وتنی قسەی نەستەق و خۆش و بڵاوکردنەوەی بۆن و بەرامەی خۆشی شیعری جوانی وەک عەنبەر کە هەموو لایەک ئەگرێتەوە... بەڵام ناڵێ ثەناخوانی و پیاهەڵدانەکە بۆ کێیە و بۆ چییە، بە هەڵەش بێ دەبێ نیشانەیەکی لە بار بدۆزێتەوە تا بەیتەکە بی پێکێت و نەچێتە بۆشاییەوە. من وای بۆ دەچم مەبەستی نالی هەڵدانەوە و ثەناخوانی شەخسی خۆیەتی.

9696P
بەیتی دووهەمی بڕەشیعرەکە تاڕادەیەکی متمانەبەخش ئەم لایەنە دەسەلمێنێت:

هەرکەسێ ئیظهاری دانایی بکات و، مەقصەدی
خود پەسەندی بێ، یەقین ئیظهاری نادانی دەکا

ئەم بەیتە بەکەسی هەڵنەگوتووە، بگرە خەڵقەکە دەشکێنێتەوە چ جایی پیاهەڵدان، بەڵام پاڵپشتە بۆ هەڵدانەوەی خۆی کە «نوکتەسەنجی و بەذلەگۆیی و عەنبەرئەفشانی» یەکەی خودپەسەندی تێدا نییە.

* خوستی کە بە مانا داوێن بێ. داوێن بڕێک کینایەیە بە سوکایەتی پێ کردن یانی با سووکایەتی پێ کرد و داوێنی بڕی. کورد بەوانەی کەوای شۆڕیان لەبەردا بێ ئەگەر هەڕەشەی لێ بکا دەڵێ ئاتەکت دەبڕم.