سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

وەرە ساقیی! بەشین و نەدب و واوەی

1
وەرە ساقیی! بەشین و نەدب و واوەی
ئەوا فەرشی حەیاتی خۆم دەکەم طەی
لاپەڕەی 707
ساقیی: مەیگێڕ، کینایه‌یە له یار .
نەدب: گریان و هاوار و ڕۆڕۆ .
واوەی: سووک‌کراوەی (واوەیل) ە، واتە
طەی: پێچاوە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئازیز ! تا گیانێکم تیابوو جارێک به وەصڵی خۆت دڵشادت نەکردم.. دەسا هیچ نەبێ ئیستا کەوا دەردی دووریت فەرشی ژیانم ئەپێچمەوە و کۆچی دوایی ئەکەم. وەرە تۆزێ به سەرما بگریی و کەمێک شین و ڕۆڕۆم بکه.
دەستنووس
بدەشین و نەدب و واوەی: نەمە تێکستی (چن) ە. ئەمەش تێکستی نووسخەکانی تر وەک خۆیان: (چر) و (ت) و (عب) و (اح) و (خب): به شین مذهب وی. (عم) و (گم) و: به شینی مەذهەبی دەی.(کم) و (من):
بەشین و مەذهەب و وەی. دەکەم (کم) و (من): ئەکەم.
ئەم بەیتە له (خا) دا نییە.
له دەسنووسێکی دیوانی نالیییدا که وەختی خۆی دەست کاک موحەممەد موصطەفا هۆشەنگ کەوتووە و لەگەڵ نووسخە چاپه‌که‌ی (کم) دا بەراوردی پێ کردووە و وێنەیەکی بەراوردەکەی بۆ ناردووین٭، لەم پارچە شیعرەدا، له پاش ئەم بەیتەوە، ئە بەیتەی خوارەوەش هەیه:
عەزیزم! بۆ ویصالت، ناڵه تاکەی!
هەتا کەی، چاوەکەم، دەردم! دوا کەی!
لە دەسنووسەکەی کاک هۆشەنگدا (تا کەی) به (ناکەی) نووسراوە، دیارە هەڵه‌یه.
2
دەزانیی خۆ دەچینه جێی غەریبان
بەمەرگی خۆت ئەگەر چاوان سیا کەی!
لاپەڕەی 708
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: تۆ هەرگیز به دەربەستی دڵی منەوە نەبوویی.. توخوا ئەمجارە تۆزێ دڵم ڕاگرە و هاوبەشی دەردم به. ئەزانیی ئەچمه ئەو شوێنەی که دانیشتووانی هەمیشە به غەریبیی ئەمێننەوە و ڕێیان ناکەوێتەوە ناو کەس و کاریان (مەبەستی لەگۆڕستانه).. سا توخوا ئەمجارە چاوت مەڕێژه و با تۆزێ نیشانه‌ی گریان به‌چاوتەوە دیار بێ...
* لەباسی « ئاخۆ دەسنووسێکی (دیوانی نالییی) هەیه به خەتی نالییی خۆی ؟ »، له دوا لاپەڕەکاندا، به درێژیی باسی ئەم دەسنووسە کراوە.
نالییی ئەیەوێ بڵێ یار ئەوەنە دڵڕەقە پرسە گرتنیشی له پرسە گرتنی خەڵک ناچێ. خەڵکیی که کەسێکیان ئەمرێ بەرگی بەرگەی ڕەش ئەپۆشن.. ئەمیش که ‌دڵدارێکی دڵسۆزی وەک منی ئەمرێ (ڕەش) ناکاتەبەری، ئەیکاتە چاوی.. دیارە ئەم ڕەشکردنە چاوەش‌ وەک ڕەشپۆشی نییە و، نیشانه‌ی شادییە، بۆیە نالییی پێی ئەڵێ ڕەش مەکەرە چاوت و با تۆزێ نیشانه‌ی خەفەتت پێوە دیار بێ، بەڵام به‌شێوەی ئەوە پێی ئەڵێ کەوا بڵێ: به مەرگی خۆتت سوێند ئەدەم خەفەتم بۆ مەخۆ و (ڕەش) م بۆ مەکەرە چاوت..
دەستنووس
دەزانیی (چر) و (عم) و (گم) و (ت) و (عب) و (خب): دەزانم. (کم) و (من): ئەزانیی. دەچینه (« پەراوێزی » چر) و (کم) و (ک) و (اح) (من و (خا): ئەچینه. (عم) و (گم): دەچێتە (؟).
له دەسنووسەکه‌ی لای کاک هۆشەنگدا، له پاش ئەم بەیتی دوو هەمەشەوە، ئەم بەیتە هەیه:
بشمکه شەق شەق و لەت لەت لەپاشان
حەطەب سۆزم کەی و خاکم به با کەی!
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە ئاست بەیتی سەرەتای لاپەڕە 708:
دەزانی خۆ دەچینە جێی غەریبان
بە مەرگی خۆت ئەگەر چاوان سیا کەی!

شەرحەکە بە پێچەبەدەورە واتایەکی ساز کردووە لەگەڵ دەقی بەیتەکە یەکتر ناگرنەوە. «بەمەرگی خۆت» کە ڕەقترین قسەیە نەشێ ڕووی لە یار بێ، زەق ماوەتەوە وەک کێلە قەبر. لە دیوانی گیو، نیوەی یەکەمی بەیتەکە نووسراوە: دەزانم خەو دەچێتە جێی غەریبان. یەکێکی بەڕواڵەت مەیلەو شارەزا دەسکاری کردووە و بە قەڵەمی خۆنووس کردوویەتە «دزانی خو».
هەتا بنگەیەکی متمانە بەخش بۆ «بە مەرگی خۆت» پەیدا نەبێ، بەلای بینینی منەوە. بەیتەکە بە داخراوی دەمێنێتەوە. پێشتر لە بەیتی «بە مەرگی خۆت قەسەم زاهید...» گوتم نالی سوێند بە مەرگی زاهید دەخوا لە هەمان کاتدا مەرگەکە دەکاتە بەڵگەی ڕاستبوونی قسەی دواتری کر دەڵێ: هەموو عومرت عوبورێکە... چونکە بە مردنەکە عومر دەبێتە تێپەڕیوو... لەم بەیتەی ئێرەکانەدا دەقەکە پێوەی دیار نییە بنەمای ناوهێنانی مەرگی یاری تێدابێ.
3
گله‌ناکه‌م ئەوەندەی دەنکه جۆیێ
ئەگەر کەلله‌ی سەریشم پڕ له کا کەی
لاپەڕەی 709
گله‌: گله‌یی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: نازت لەسەرمه چونکه خۆشم ئەوێی، بۆیە ئەگەر پاش مردنیش کەللەسەرم پڕ بکه‌ی له کا و لە مەیدانا وەک گۆ یاریی پێ بکه‌ی، ئەوەندەی دەنکه‌ جۆیەک گله‌ییت لێ ناکه‌م.
(پڕکردنی کەللەسەر لە کا) کینایەیە له کرداری وا نیشانه‌ی ناحەزیی و دوژمنایەتی بێ.
لێکدانەوەی ئەدەبی
له‌نێوان (گله) و (کەلله) دا بە پێی ڕێنووسی کۆن جیناسی لاحیق و، له‌نێوان (دەنکه‌ جۆ) و و (کا) یشدا تەناسوب هەیه.
دەستنووس
ئەوەندەی (کم): ئەمه‌ندەی.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 709:
گلەی ناکەم ئەوەندەی دەنکە جۆیێ
ئەگەر کەللەی سەریشم پڕ لە کا کەی

من «گلە»م بە «گلەی» نووسی بۆ ئارامی نەفسی شیعرەکە، لە کۆنیشەوە هەر وەهام بیستووە. ڕاستییەکەی، بەیتەکەم نووسی تەنها بۆ یادکردنەوەی ئەو لایەنەی کە باوکم لە ڕووی لەتیفەوە دەیخوێندنەوە:
«...ئەگەر سەللەی کەریشم پڕ لە کا کەی» کە دەکاتە «سەبەتەی کەر...».
4
هەموو وەقتم دوعایه: داخۆ کەی بێ
به تیرێکم شەهیدی کەربەلا کەی؟!
لاپەڕەی 709
کەی بێ: کەی ڕووبدا .
شەهیدی کەربەلا: حەرزەتی حوسەینی کوڕی حەزرەتی عەلیی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
ئەم بەیتە وەک تەواوکەری بەیتی پێشوو وایه. واتە: گلەییت لێ ناکەم هەرچیم لێ بکەی، چونکه من دڵدارم و، دڵداریش لای وایه هەرچیی له یارەوە بێ خۆشە.. بۆیە هەمیشە دەسەو دوعام له خوا ئەپاڕێمەوە ئاخۆ کەی بێ بە تیرێکی نیگای ستەمکارت شەهیدم بکەی.
ئەشگونجێ مەبەستی نالییی هەر دەربڕینی سۆزی دیدار بێ و، بەیتەکه‌ پەیوەندی به بەیتی پێشووەوە نەبێ.
دەستنووس
وەقتم (عم) و (کم) و (عب) و (من) و (خب): وەختم. (گم): کاتم !!. داخۆ (کم): ئاخۆ، بێ (کم) و (ت) و (من): دێ، (گم): بێی.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕە:
هەموو وەقتم دوعایە: داخۆ کەی بێ
بە تیرێکم شەهیدی کەربەلای کەی؟!

شەرحەکە خۆی لە مەسەلەی «شەهیدی کەربەلا» نەگەیاندووە کە ئەگەر بەڕاستی «شەهیدی کەربەلا» مەبەست بێ «حسین»ـی نەوەی پێغەمبەر دەگرێتەوە. نالی وا بەربەیار بێبنەما و بێ مەهارەتێکی زمانی، وشەیی، واتایی، دەست بۆ شەهیدی کەربەلا درێژ ناکات. وەک من بۆی دەچم نالی خۆ دەشکێنێتەوە بەوەدا کە دەڵێ: ((بە تیرێکم شەهیدی کەر بەڵا کەی...)) واتە ببمە شەهید لەبری بەڵای کەرێک. نالی زۆر جاران خۆی بەرەژێر دەهێنێ وەک کە دەڵێ: دوور لە تۆ نالی صەگێکە... چ خۆشە من وەکوو تازی ببۆڕم،... هتد. «شەهیدی کەربەلا»ش بە دەقی تەئریخی خۆیەوە وەکوو پاشخانی وێنەی هونەراوی دێتە ناو خولیای شیعرەوە.
5
چ خۆشە من وەکو تازیی بنووڕم
ئەتۆش هەر وەک غەزاله‌ی بەڕ هەڕا کەی!
لاپەڕەی 710
چ: چەند،
تازیی: تانجیی، سەگی ڕاو، بنووڕم جۆرە دەنگێکی سەگە وەک لوورە و قووزه، له کاتی هەست به‌ بێ دەسەڵاتیی و بێ چارەییدا لێیەوە دەرئەچێ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: چەند خۆشە وەک تانجیی بەدواتا ڕاکەم و پیاتا نەگەمەوە و لەخەفەتی ئەوەدا بنووڕێنم و، تۆیش وەک وەک ئاسکی دەشت هەڵبێی و بدەیتە غار و.. بەو چەشنه له نێوان ئومێد و نائومێدیدا بم !
دەستنووس
تازیی (چر) و (عب) و (من): تاژیی. غەزاله‌ی (عم) و (گم): غەزالی. ئەم بەیتە و بەیتی پاشەوەی له (چر) دا له شوێنی یەکتردان.
6
به حەسرەت عومری من یەکبارە فەوتا
مەگەر عومرێ دوبارەم پێ عەطا کەی
لاپەڕەی 710
حەسرەت: داخ و خەفەت،
یەکبارە: بەیەکجاریی .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئازیز ! له داخی دەردی دووریت عومرم به جارێ لەناوچوو.. مەگەر عومرێکی نوێم پێ ببەخشیتەوە و زیندووم کەیتەوە، ئەوەش بەوە که به وەصڵی خۆت شادم کەی..
7
گوتت «نالیی»! ئەتۆ بمرە ئەمن دێم
خودا کەی بێ، خودا کەی بێ، خوداکه‌ی!
لاپەڕەی 710
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئازیز تۆ پێت وتم بمرە، دێمە سەرت.. منیش له خۆشیی ئەو مژدەی هاتنەی تۆدا چاوەڕوانی مردنم و ئاواتە خوازیمی.. سا خوایه ئاخۆ کەی بمرم و، ئاخۆ له خۆوە هاتنه‌که‌ی ئەویش که‌ی بێ !
بەم پێیە (بێ) ی یەکەم واته: (ڕووبدا) و فاعیلەکه‌ی ضەمیرە و ئەگەڕێتەوە بۆ مردن و، (بێ) ی دووهەمیش هەر واتە: (ڕووبدا) و فاعیله‌که‌ی (خوداکه‌ی) ی سێهەمه‌ و، واتە (خود ئا کەی) به‌مەعنا (له خۆوە هاتنەکه‌ی) که ضەمیره‌که‌ی ئەگەڕێتەوە بۆ یار.
ئەشگونجێ نیوە بەیتەکه‌ بەم‌ جۆرە بخوێنینەوە:
خوداکه‌ی بێ، کەی بێ خوداکه‌ی!
و (خوداکه‌ی) ی دوایی، وەک هەر له مەعنای پێشوودا به (خودئاکه‌ی) مەعنا لێبدەینەوە، واتە: ئەی خوایه که هەر بۆ خۆت بووبی و خوات بۆ خۆت نییە، ئەم له خۆوە هاتنەی یار به بۆنه‌ی مردنی منەوە کەی بێ و کەی ببێ به ڕاست؟ !.
هەروەها ئەشگونجێ ڕاست و ڕەوان مەعنای نیوە بەیتەکه‌ وا لێ بدەینەوە: خوایه کەی بێ بمرم.. خوایه کەی یارم بێتە سەرم و (خودا کەی) ی سێهەمیش بۆ دووپات کردنەوەی ئەوەی یەکەم و دووهەم بێ.
دەستنووس
خودا (کم): خوا، بێ ــ هەردوو جارەکه ــ: (عم) و (کم) و (گم) و (ک) و (من): دێ.