سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

خاڵیی نییە ڕەشماری دوو زوڵفت لە بەڵایێ

1
خاڵیی نییە ڕەشماری دوو زوڵفت لە بەڵایێ
حەڵقەی شەڕییان بەستووە هەر یێکە لە لایێ
لاپەڕەی 704
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانت کە ئەڵێی ڕەشمارن بەڵایەکیان بەدەمەوەیە، بێمڵامەت نییە هەریەکەیان لە لایەکەوە ئەڵقەیان بەستووە و لە بەرابەری یەکتردا ڕاوەستاون خۆیان ئامادە کردووە بۆ شەڕ.
مەبەستی نالییی ئەوەیە بڵێ: بە هەر جۆر ئەگەر بەگژا چوونەکەیان زیانی بۆ خۆیان بووایە.. ئەوە ناخۆشە، ئەوەی زیانی تووش ئەبێ لەوناوەدا دڵداری بێچارەیە کە گیرۆدەی داوی ئەو زوڵفانە بووە.
دەستنووس
زوڵفت (ک): زوڵفی.
ئەم بەیتە لە (من) دا بەیتی شەشەمە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 704:
خاڵی نییە ڕەشماری دو زوڵفت لە بەڵایێ
حەڵقەی شەڕییان بەستووە هەریێکە لە لایێ

واتای بەیتەکە ئاشکرایە، بەڵام لە نیوەبەیتی یەکەمدا ئیشکالێکی دروست کردووە لە نیوەی دووهەمدا ڕەواندووەتییەوە. دەڵێ: ڕەشماری دوو زوڵفت خاڵی نین لە یەک بەڵا «بەڵایی». دواتر هەر خۆی نوقسانییەکە چار دەکا کە دەڵێ: هەر زوڵفە لە لایەکەوە حەڵقەی شەڕی بەستووە، بەوەشدا بەڵاکە دەبێتە دوو بەڵا.
2
عاشق دڵی نایێ لە دلارامی جودا بێ
ئەڵبەت کە دڵارامیی لەوێ بێ، دڵی نایێ
لاپەڕەی 704
دلارامی: مایەی ئارامیی دڵەکەی، یارەکەی .
جودا: جیا .
دلارامیی: دڵ ئارامیی، ئارامیی دڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: دڵدار حەز ناکا و دڵی نایەت لە مایەی ئارامیی دڵی خۆی جیا ببێتەوە کە یارەکەیەتی و ئەیەوێ هەر لای بێ. دیارە کە ئارامیی دڵی دڵدار لای یار بێ، دڵ هەرگیز ناگەڕێتەوە و یار بەجێ ناهێڵێ و نایەت.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان هەردو (دڵی نایێ) دا جیناسی تەواو و، لەنێوان (دلارامی) و (دلارامیی) دا جیناسی تەرکیب هەیە.
دەستنووس
ئەڵبەت کە (چر) و (عب): ئەڵبەتتە.
ئەم بەیتە لە (گم) دا نییە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕە:
عاشق دڵی نایێ لە دلارامی جودا بێ
ئەڵبەت کە دڵارامی لەوێ بێ، دڵی نایێ

ئەگەر «دلارامی» دووهەم «دڵ ئارامی» بێ و «لەوێ» بە «لەوی – بە واتای لە ئەو» بخوێندرێتەوە واتای نیوەبەیتی دووهەم وەهای لێدێت: هەڵبەت کە ئارامیی دڵ لە ئەوەوە بێ عاشق دڵی نایێ لێی جودا بێ.
3
بنواڕە خۆشیی ڕەقصی لەگەڵ خەرقەیی ئەزرەق
مومکین نییە بەم پاکییە، لەم ئەر‌ضە، سەمایێ
لاپەڕەی 705
ڕەقص: سەما، هەڵپەڕکێ .
خەرقەی ئەزرەق: پاڵتۆی شین .
سەما: ڕەقص . ئاسمان .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: سەیرکە زەویی بە بەرگی شینی بەهارییەوە چۆن ئەشنێتەوە ئەڵێی سەما ئەکا.. سەیرکە شنەکەی سەمایەکی چەند جوانە.. سەمای وا پاک، یا ئاسمانی وا سایەقەی ساماڵ و خاوێن، لەم ڕووی زەوییەدا هەرگیز نایەتەدیی. بەپێی مەعنای دووهەم نالییی ڕووی زەویی بە بەرگی بەهارییەوە شوبهاندووە بە ئاسمانی بێ پەڵە هەور.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە کۆکردنەوەی (ئەرض) و (سەما) دا بەدیمەن طیباق و، لە وشەی (سەما) دا تەورییە هەیە.
دەستنووس
خۆشیی ڕەقصی: ئەمە تێکستی تەنها (ت) یە. (چر) و (ک): خۆشیی و ڕەقصی. (« پەراوێزی » چر) و (عم) و (کم) و (عب) و (من): چ خۆش ڕەقصێ. (چن) و (خب): خۆشیی ڕەقص. دیارە (ڕەقصی) یە. (گم): چ خۆش ڕەقص. (اح) و (خا): خۆشیی و ڕەقص. بەم (گم): بەو. لەم ئەرضە سەمایێ (گم): لە ئەرز و لە سەما بێ. (خب): لەم ئەرضە سەما بێ.
ئەم بەیتە لە (عم) و (کم) و (عب) دا بەیتی چوارەمە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 705:
بنواڕە خۆشی ڕەقصی لەگەڵ خەرقەیی ئەزرەق
مومکین نییە بەم پاکییە، لەم ئەرضە، سەمایێ

بەیتەکە بەم دەقەی، نیوەی سەرەتای زۆر ناقۆڵایە، بێگومان نالی «خۆشیی ڕەقصی» نەگوتووە و بە دڵیشیدا نەهاتووە، «چ خۆش ڕەقصی» نووسیوە بە پێی ڕێنووسی کۆن.
شەرحەکە وای داناوە زەوی، شین ڕەنگی کژی بەهارە... ڕاستییەکەی ڕەنگی شین هی خەرقەی سەماکەرە، کە یارە، لە تێک هەڵکێشانی واتا و لەفزی وشەکان نامومکین بۆتە مومکین کە دەبینین ڕەقص بە واتای سەما [لە هەمان کات سەما- سما، ئاسمانە] لەگەڵ خەرقەی شین ئاسمانی هێناوەتە سەر ئەرز، کەچی لە هەمان کاتدا سەما «ئاسمان»ـی وەها پاک ناشێ و نابێ لەسەر ئەرز پەیدا بێ بەڵام پەیدایە چونکە سەما بریتییەلە ڕەقصی خاوەن خەرقەی شین... سەرت نەیەشێنم، نالی هەموو دەرگەت بۆ دەکاتەوە و هەمووشی دادەخا بە ڕووتدا، چاریشت ناچارە شەیدای ئەفسوونی بەیتەکەی بیت.
4
مومکین نییە جەلبی دڵی خووبان بە من و تۆ
نەمبیستووە تەسخیری مەلایەک بە مەلایێ
لاپەڕەی 705
جەلب: ڕاکێشان .
خووبان: جوانان .
تەسخیر: هێنانە ژێربار و ڕام کردن .
مەلایەک: مەلائیکە، فریشتە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لەم بەیتەدا ڕووی دەمی ئەکاتە خۆی و هەر یەکێ بگری لە دڵداران. ئەڵێ: دڵی نازداران بە داماوی وەک من و تۆ، ڕاناکێشرێ.. نازداران ئەوەندە لە ڕکێف یاخین، ئەڵێی مەلائیکەی خوان.. مەلائیکەی خوا لەکوێ بە مەلایەکی بەسەزمان ئەهێنرێتە ژێر بار‌ !
لێکدانەوەی ئەدەبی
لە نیوەی دووهەمی ئەم بەیتەدا حوسنی تەعلیل هەیە. لەنێوان (مەلایک) و (مەلایێ) یشدا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
مومکین (چر): قابیل. نەمبیستووە (چر): مومکین نییە. (من) و (خب): نەمدیوە. ئەبێ (نەمدیتووە) بێ، ئەگینا بەیتەکە لەنگ ئەبێ. ئەم بەیتە لە (چر) و (عم) و (کم) و (گم) و (عب) دا بەیتی پێنجەم و، لە (خب) دا بەیتی شەشەمە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 705:
مومکین نییە جەلبی دڵی خووبان بە من و تۆ
نەمبیستووە تەسخیری مەلائیک بە مەلایێ

لە نێوان «جەلبی دڵی خوبان» و «تەسخیری مەلائیک» لەف و نەشری مورەتتەب هەیە.
نالی ئاگادارە کە «من و تۆ»ی کۆتایی نیوەبەیتی سەروو کۆیە نەک تاک، «مەلایێ»ـی کۆتایی نیوەبەیتی دووهەمیش «مەلایێک» تاکە و لەمەدا ناجۆری هەیە. ناجۆریەکەی بەوەدا چار کردووە کە وشەی «ملا، مەلا» کورتکراوەی «ملأ - مەلەئـ»ـە بە واتای کۆمەڵەی خەڵق، هەمزەشی پەڕیوە وەک کە «سماء» کورت دەکرێتەوە و دەبێتە «سما». لە سوورەتی یووسف ئایەت هەیە: «یا أیها الملأ أفتوني في رٶیاي». دەشبێ «مەلائیک» کە کۆیە بەرانبەر «خووبان» کەوتووە کە ئەویش کۆیە.
5
نەقدی دڵ و جان بۆ قەدەمت نیمە بەهایە
غەیری ئەمە، قوربان، بەخودا نیمە بەهایێ
لاپەڕەی 706
نەقد: پارەی نەخت .
قەدەم: هاتن، پێ و قودووم .
نیمە: نیوە .
بەها: بایی، نرخ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: تۆ ئەوەندە نازاری ئەگەر بنیادەم دڵ و گیانی بکا بە شاباشی ڕێت، هێشتا کەمە و نیوەی ئەو ئەندازەیەیە کە شایانیەتی. منیش، ئازیزەکەم، هەر ئەم نیوە شک ئەبەم و وا لەبەر پێتا فڕێی ئەدەم، هیوام وایە پەسەندت بێ..
ئەشتوانین مەعنای بەیتەکە وا لێ بدەینەوە بڵێین: ئەوەی شایانی شاباشی ڕێت بێ، نەختینەی دڵ و گیانە، بەڵام من دەمێکە دڵ و گیانم لەپێناوتا داناوە، بۆیە ئەم نەختینەیەم نەماوە. ئازیزەکەم، بەخوا ئەم نرخە شک نابەم، شتێکی تر بفەرموو، بەڵکو بمبێ بیکەم بە شاباشی ڕێت..
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (نیمە بەهایە) و (نیمە بەهایێ) دا جیناسی تەرکیب هەیە.
دەستنووس
نیمە - ی یەکەم - (عم) و (کم) و (گم) و (من): نیوە. بەهایە - ی یەکەم - (ک) و (اح) و (خا) و (خب): بەهایێ. بەخودا (کم) و (گم) و (من): بەخوا.
ئەم بەیتە لە (چر) و (خب) دا بەیتی چوارەم و، لە (عم) و (کم) و (گم) و (عب) دا بەیتی سێهەم و لە (من) دا بەیتی یەکەمە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 706:
نەقڵی دڵ و جان بۆ قەدەمت نیمە بەهایە
غەیری ئەمە، قوربان، بەخودا نیمە بەهایێ

نالی بۆ زێدە نرخی قەدەم ڕەنجەکردنی یار نەقدینەی «دڵ و جان» کە دوو شتی هەرە عەزیزی ئادەمییە، دایناوە بە نیوەبەهای «قەدەم»ـی کە هەرە پایینی ئادەمییە، قەدەمیش تاکە. لەمەوە بەهای قەدەم دەبێتە دوو دڵ و دوو جان سەرەڕای فەرقی نێوان عەزیزی نرخەکە و قەدەمەکە لە حیسابی بەیع و بازاردا. نالی جگە لەم نرخە زۆرەی بە قەدەمی داوە، خوێشی بێبەها کردووە لە ئاست گەیشتن بە پێی یار. بەڕاستی ئەمەیە سوودی تێک هەڵکێشی کە نالی. یەک بە هەزاری داوەتە یارەکەی.
6
ئەی شەمع‌! بترسە لە هەناسەم کە بگاتە
ئەو دووکەڵی زوڵفە کە پەرێشانە بە بایێ
لاپەڕەی 706
شەمع: مۆم .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لەم بەیتەدا کوڵمی شوبهاندووە به شەمعی داگیر ساو و، زوڵفی ڕەشی شوبهاندووە به دووکەڵی شەمعەکه که زۆر باریک و ناسکه‌ و، هەناسەی خۆیشی شوبهاندووە به بایەکی توند و به‌مه‌ وێنه‌یە کی ئێگجار جوانی دروست کردووە، ئەڵێ:
ئەی مۆمی کوڵمی هەڵکڕاوی یار ! با بەس بێ ئازاردانی دڵەی دڵدارانی دەروون بیماران ! بترسە له هەناسەی ساردی نائومێدیم، که بگاتە زوڵفی ڕەشی وەک وەک دووکەی گزی کوڵمت، که ئەوەندە ناسک و تاڵ تاڵه کەمترین با بڵاوەی پێ ئەکا و ئەیبا به ئاسمانا، چ جایێ هەناسەی ساردی من که « کێو لەبن دێنێ »!
دەستنووس
ئەو (« پەراوێزی چر) و (خا): ئەم. دووکەڵی (چر) و (چن) و (ت) و (عب) و (خا): دووکەڵ. دیارە (دووکەڵی) یە. (ک) و ( اح) و (خب): دووکەڵه، زوڵفه (چن): زوڵفەی.
ئەم بەیتە له (من) و (خب) دا بەیتی پێنجەمه.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی دووهەمی هەمان لاپەڕەدا:
ئەی شەمع! بترسە لە هەناسەم کە بگاتە
ئەو دووکەڵی زوڵفە کە پەرێشانی بەبایێ

نالی صەنعەتێکی ئەدەبی سەیری بەکار هێناوە، کە ڕووی قسەی لە شتێکە دووکەڵی هەیە ڕەش وەکوو زوڵف. دەیترسێنێ بەوەدا کە ئاهەکەی، هەناسەکەی، دوکەڵی زوڵف بشێوێنی و بەبەریەوە هەیە مۆمەکە بکوژێنێتەوە نەک هەر دووکەڵەکەی پەرێشان بکات. یار و مۆم لە وشە و واتائاراییدا پێک گەیشتوون، ئەمیان ئەوە... ترسی یار لە پەرێشانیی زوڵفە، ترسی مۆم لە کوژانەوەیە، هۆی ترسیشیان هەناسەیێکە.
7
تا چاکی نەکەی پڕ له هەوا سینەیی «نالیی»
وەک زەنگڵه ئاوازەیی ناڵه‌ی دڵی نایێ
لاپەڕەی 707
چاک: لەت . درز .
هەوا: فوو . هەوای عەشق .
زەنگڵه: زەنگ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: تا شمشاڵی پڕ له (هەوا) ی دڵداریی، سنگی نالییی، به هێزی (ژەندن) زۆر چاک لەت نەکەی، یا تا زۆر چاک پڕی نەکەی له هەوا، ئاوازەی ناڵه‌ی دڵی، یا ناڵه‌ی قامیشێکی بەچەشنی زەنگ لێ نایەت.
نالییی لەم بەیتەدا یەکێکی تری له شاکارە هونەرییه‌کانی خۆی دەربڕیوە: لەیەک کاتدا (چاک) ی به مەعنا (باش) و (درز) و (هەوا) ی به مەعنای (فوو) و (ئارەزووی دڵداریی) و، (نایێ) ی به مەعنای (شمشاڵێک) و (نایەت) بەکار هێناوە.
دەستنووس
ناڵه‌ی (چن) و (عم) و (کم) و (گم) و (عب) و (خب) و: دەنگی.
(کم) ئەم پارچە شیعرەی له تیپی (هێ) دا هۆنیوەتەوە و دوا تیپەکانی به _ هێ داناوە، بەم‌جۆرە: لایه، نایه... تاد.
-
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای غەزەلی ژمارە 19 لە لاپەڕە 707 ناجۆرە لەگەڵ شەش بەیتەکەی دیکە، کە هەمووی قافیەیان «کەی»ـیە و ئەلفیشیان لە پێشەوەیە. لەو بەینەدا کەلێنێک هەیە دیار نییە پڕبێتەوە، طەبعی نالیش ئەو کەلێنە قبوول ناکات.