سەرەتاپێشەکییەکان هۆنراوەکان دەستنووسکتێبئەرشیڤپەیوەندی

موساویی وەک یەک و لوولن لە هەر دوو لاوە زولفەینی

1
موساویی وەک یەک و لوولن لە هەر دوو لاوە زولفەینی
نموونەی عەکسی حەرفی (میم) و (نوون) و (واوە) زولفەینی
لاپەڕەی 674
موساویی: چونیەک .
عەکس: پێچەوانە .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: هەردوو زوڵفی یار لە هەردوو لای ڕوویەوە یا لە سەر و خواری هەردوو زوڵفیەوە وەک یەک وان و هەردوکیشیان لوولن، هەر ئەڵێی حەرفی (میم) و (نوون) و (واو) ن، چۆن ناوی ئەم سێ حەرفە لە هەر سەرێکەوە بیخوێنیتەوە هەر (میم) و (نوون) و (واو) یان لێدەرئەچێ، یاخود وەک چۆن ئەگەر شێوەی ئەم سێ حەرفە هەڵگێڕیتەوە، بە خۆیان و پێچەوانەکەیانەوە وەک زوڵفی چونیەک و لوولی یاریان لێ دەرئەچێ.
دەستنووس
میم و نوون و واوە (کم) و (گم) و (« پەراوێزی » من) و (خا): نوون و میم و واوە. (تو) و (عب) و (من): میم و واون داوە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 674
موساویی وەک یەک و لوولن لە هەردوو لاوە زولفەینی
نموونەی عەکسی حەرفی «میم» و «نوون» و «واو»ە زولفەینی

شەرحەکە بۆ وێنەیەکی زێدە گرینگی ناو بەیتەکە نەچووە، نالی دەڵێ: دوو زولفی لە دوو لاوە چون یەکن و لوولن... لە هەمان کاتدا دوو زولفی موساوین لەگەڵ «وک یک و» و «لول» چ بە عادەتی بخوێندرێتەوە چ بە عەکسەوە، کە دەزانین نالی نەینووسیوە «وەک یەک و لوولن» بەڵکوو بەو شێوەیەی نووسیوە کە من خستمە کەوانەوە، ئیتر هەردوویان لە هەردوو سەرەوە یەک خوێندنەوەیان هەیە... هەروەها زوڵفەکان نموونەی حەرفی میم و نوون و واون کە ئەم حەرفانەش لە هەر سەرێکەوە بخوێندرێنەوە فەرق ناکەن وەک کە زوڵفەکان لە دوو لاوە بەرتەقای یەکترن،. دەمێنێتەوە بڵێین وشەی «نموونە»ش کە «نمون» بنووسرێ ئەویش لە حەرفی نوون و میم و واو پیک هاتووە. دەبوو شەرحەکە دەقی «نون و میم و واو» هەڵبژێرێ لە جیاتی دەقی سەرەوە، «نمون»ـە خۆی ئەو تەرتیبەی هەیە.
2
بە داوە، کرژ و خاوە، یەعنی ئاڵۆزاوە زولفەینی
دوو تاوە، دوو سیان و شێوەکەی شێواوە زولفەینی
لاپەڕەی 675
بە داوە: داوی بەدەمەوەیە، فێڵبازە .
دوو تاو: ئەوەی بە دوو جۆر هۆنرابێتەوە .
سیا: ڕەش .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانی یار، دڵدار ئەکەن بە داوەوە و ئاڵۆزن، بەشێکیان کرژ و بەشێکیان خاوە و، لە خاویی و کرژیدا چون یەک نین، نە هەموویان کرژ و نە هەموویان خاون، بە دوو جۆر هۆنراونەتەوە، دوو زوڵفی ڕەشن و شێوەکەیان شێواو و تێکچووە.
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (کرژ) و (خاو) دا طیباق و، لەنێوان (داو) و (خاو) دا جیناسی لاحیق و، لە کۆکردنەوەی (دوو) و (سیان) دا بەدیمەن طیباق هەیە.
دەستنووس
دو تاوە (عم) و (گم): دو تان و.
هەرچەند هەموو نووسخەکانی بەردەستمان لە نیوە بەیتی یەکەمدا نووسیاویانە (بە داوە) و لە نێوە بەیتی دووهەمدا، (عم) و (گم) نەبێ، نووسیویانە (دو تاوە)، ئێمە لامان وایە ڕاستەکەی (بە داو و) و (دو تاو و) وە، چونکە ئەگەر وابێ (تا) بەرابەری (سیان) ڕائەوەستێ کە (تا) واتە یەک و (دوتا) خۆیشی واتە: پێچ و لوول و شکاوە و، بۆ زوڵف باشتر ئەگونجێ تا (دو تاو) کە هۆنینەوەی بەن و موو و شتی وایە.
ئەم بەیتە لە (کم) دا نییە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی یەکەمی لاپەڕە 675:
بەداوە، گرژ و خاوە، یەعنی ئاڵۆزاوە زولفەینی
دووتاوە، دوو سیان و شێوەکەی شێواوە زولفەینی

دەبوو شەرحەکە «دو»ی بەرایی وشەی «تاو» بە واوی کورت بنووسێ لەبەر خاتری کێشی شیعر. لە «دوو سیان»ـدا دەبێ واوەکە درێژ بێت، هەر لەبەر خاتری کێش.
گرفتێکی ڕێزمانیی زەق هەیە لە نیوەبەیتی دووهەمدا لە جارێکیان «دوتاوە» ڕستەکە بۆ تاکی کەسی سێهەمی و«دوو سیان»ـدا ڕستەکە بۆ کەسی سێیەمی کۆیە. لەمەوە بێگومان «دوتان و دووسیان» ڕاستە. دەمێنێتەوە «زولفەین»: لە نیوەبەیتی سەروودا مامەڵەتی تاکی لەگەڵدا کراوە، لە نیوەی دووهەمدا هەم بە کۆ و هەم بە تاک حیساب کراوە. نالی بە عادەتی پڕ مەهارەتی خۆی لە ڕێژەی «تثنیە»وە کە پترە لە یەک بە کۆی داناوە. چونکە کوردیش کە دەڵێ «زولف» مامەڵەی تاکی لەگەڵدا دەکات هەرچەند تاکیش نین وەهای داناوە «زولفەین»ـی عەرەبیش هەمان مامەڵەی تاکی لەگەڵدا بکرێت سەرەڕای، مامەڵەی کۆ.
3
پەرێشان و شکستە و سەرنیگوون داماوە زولفەینی
تومەز بادی صەبای چین و خەطای لێ داوە زولفەینی
لاپەڕەی 675
پەرێشان: بڵاو .
شکستە: ئەو زوڵفەی ڕاست نەبێ، لوول بێ .
سەرنگوون: سەرەوخوار بووەوە .
بادی صەبا: ئەو بایەیە لە بەینی ڕۆژەڵات و باکوورەوە هەڵئەکا .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانی ئاڵۆز و تێکشکاو و پرژ و بڵاون و، وەک جاران سەریان ڕووی نەکردووەتە یەک، شۆڕ بوونەتەوە. پێشان نەمئەزانی ب ۆ چی وایە، پاشان بۆم دەرکەوت تومەز ئەمە خەتای بای صەبای چین و خەتایە چینەکانی زوڵفی یاری تێکداوە.
دەستنووس
پەرێشان و (عم) و (گم): پەرێشانە و. شکستە و (چن) و (ک): شکست و. ئەمیش هەر (شکستەو) ە. (اح) و (من) و (خا) و (خب): شکستە. تومەز (چر) و (عم) و (تو): تمەز. (« پەراوێزی » خا): تومەس. بادی (چر) و (ک) و (تو) و (عب) و (اح) و (خب): باد. ئەمیش هەر (بادی) یە. (گم): بایی. صەبای (گم): سەبا !. (خب): صەبا. خەطای (عم): خەتای. (کم) و (گم): خوتەن. (تو) و (عب) و (من): خەطا. لێ‌داوە (کم) و (گم): لێیداوە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی دووهەمی لاپەڕە 675:
پەرێشان و شکەستە و سەرنیگوون داماوە زولفەینی
تومەز بادی صەبای چین و خەطای لێداوە زولفەینی

نالی لە خۆڕایی بای «چین و خەطا» ناکاتە سەبەبی پەرێشانی و شکەستەیی و سەرنیگوون داماوی زولفەکان: نالی لە وشەی «چین» واتاکەی وەرگرتووە بۆ شکەستەیی کە چین پەیدا دەکات. سەرنگوونیش کە بەرەواژبوونە واتا «خەتا» دەبەخشێ، پەرێشانیش لە بایەکەوە پەیدایە، ئەمە لەوی بمێنێ: شتێکی سەیرتری کردووە لەوەدا کە دەڵێ: «لێ داوە زولفەینی»: ڕاستە واتای ئاشکرایە بەڵام ئەوەی ئاشکرا نییە شتێکی تا بڵێی سیحرکارە. نالی دەڵێ: بای صەبای چین و خەطا لە زولفەکان بۆتە داو بە واتای گیرۆدەیی و تێوەگلان. چەند سەیرە با لە زولف ببێتە داو، کە زولف هەمووی هەر داوە و لە عاشقان دەبێتە داو، کەچی قسەکەی نالیش ڕاستە چونکە بایەکە بۆتە سەبەبی ئاڵۆزبڵۆزی زولفەکان.
4
لە جێی پاوانە و گەردنلغی داناوە زولفەینی
کە وەک ئەژدەر لە پێ و گەردنی ئاڵاوە زولفەینی
لاپەڕەی 676
پاوانە: خشڵێکی زێڕە ژنان ئەیکەنە پێ .
گەردنلغ: خشڵێکی تری زێڕە ئەکرێتە مل و بە لیرەیەکی زۆر ڕازاوەتەوە .
ئەژدەر: مارێکی ئەفسانەییە ئاگر لە دەمی دەرئەچێ . ئەژدەها .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانی یار ئەوەندە درێژن بەسەر سنگیا بڵاو بوونەتەوە و وەک پاوانە گەیشتوونەتە بەر پێی. بۆیە ئەڵێی ماری ئەژدەرن لە گەردن و قاچی ئاڵاون.
لێکدانەوەی ئەدەبی
هێنانی (پێ) و (گەردن) بەدوای (پاوانە) و (گەردنلغ) دا لەف و نەشری مورەتتەبە.
دەستنووس
گەردنلغی (کم): گەردانلغی. (گم): گەردانەیی.. لە پێ‌وو (عم): لەسەر پێ و. (کم) و (گم): لە شووشەی !
5
دو جادوو ماری مەغزی ئادەمی خواری قەرار داوە
لەسەر شانی، وەکوو ضەححاک و، ناوی ناوە زولفەینی
لاپەڕەی 676
جادوو مار: ماری سیحرباز .
مەغز: مێشک .
خوار: بخۆر .
قەرار داوە: داناوە .
ضەححاک: ئەژدەهاکی بەناوبانگ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
نالییی لەم بەیتەدا ئیشارەتی بە ماری سیحربازەکانی فیرعەون و، بە مارەکانی سەرشانی ئەژدەهاک کردووە و زوڵفەکانی یاری داناوە بە هەر کام لەم دوو کۆمەڵە مارە و، دەستبەسەراگرتنی بیر و دڵی دڵدارانیشی داناوە بە خواردنی مێشکیان لە ئەفسانەکەی ئەژدەهاکدا. ئەڵێ: یار جووتێ ماری وەک مارەکانی سیحربازەکانی فیرعەون، سیحر لە دڵداران‌کەر و، وەک مارەکانی سەرشانی ئەژدەهاک، عەقڵ لە دڵداران سێنی خستووەتە سەرشانی خۆی و ئەڵێ گوایە ئەمانە زوڵفن.. ئەمانە زوڵف نین مارن.
دەستنووس
ضەححاک و: (چن) ضەححاک. دیارە (ضەححاک و) وە. (تو) و (عب) و (من): ضەححاکە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
لە بەیتی دووهەمی لاپەڕە 676، کە دەستەواژەی «دو جادوو ماری...» خوێندنەوەیەک هەڵدەستێ بەم شکڵە: «دو جا دوو ماری» واتە لە دوو جێگە دوو ماری... جۆرێک پێداویستیش هەیە لە درکاندنی ژمارەی دوو کە دەبینن لە بەیتەکەدا «لە سەر شانی» هاتووە بە تاک، هەرچەند «دوو جادوو مار» بە ژمارە دووانەتی شانەکان ڕادەگەیەنێ بەڵام خۆ بێ ژمارەش دەزانین مرۆ دوو شانی هەیە. نەک ئەمە و بەس بەڵکوو بە بێ ناوهێنانی ژمارەش دەزانین زولف دوون و شان دوون، لێرەدا مەنتیقی پڕی و چڕی و خەستوخۆڵیی وشە و واتە ئەو خوێندنەوەیە ڕەپێش دەکات، ج زێدە ئەرکیشی لەکەس نەویستووە.
6
بە طوڕڕە وەک پەڕی طاوس، بە گەردەن ئاهووە، یەعنیی
لەسەر ئاهوویی گەردەن هەر دو حەڵقەی داوە زولفەینی
لاپەڕەی 677
طوڕڕە: مووی ئەملا و ئەولای ناوچاو .
ئاهوو: ئاسک
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: بە مووی جوانیا کە وەک تیشکی خۆر ئەدرەوشێتەوە، ئەڵێی طاوسە و، بە گەردنی بەرزیا ئەڵێی ئاسکە. زوڵفی طاوسینی بە سەر شان و ملی ئاسکانەیدا ئەڵقە ئەڵقە بووە و لوولی خواردووە.
دەستنووس
طوڕڕە (من): طوڕڕەی. وەک پەڕی (عم) و (عب) و (من): پەڕڕی. طاوس (عم): طاووسە و. (گم): تاوس ! (عب) و (من): طاووس و. داوە (« پەراوێزی » چر) و (عب) و (تو) و (من): چاوە.
7
بە ظاهیر ظوڵمەت و دوودە، بە باطین نوور و، نارێکی
لە عوود و عەنبەر و میشکی خەطای بەرداوە زولفەینی
لاپەڕەی 677
ظوڵمەت: تاریکیی .
دوود: دووکەڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: زوڵفەکانی یار بەدیمەن لەبەر ڕەشیی ئەڵێی تاریکین و، لەبەر لوولخواردن و پێچپێچیی ئەڵێی دووکەڵی باریکن.. بەڵام مەسەلەکە هەر ئەوەندە نییە، تاریکایی زوڵفی یار لەڕاستیدا ڕۆشنایی دڵی دڵدارانە و، لە بن ئەو دووکەڵی زوڵفەوە ئاگرێک هەیە (کە ئاگری ڕووی یارە) گڕی بەرداوەتە عوود و عەنبەر و مێشکی بۆنخۆشی خەتا و خوتەنی - زوڵفەکە و ئەو بۆنە خۆشە کە لە زوڵفی یارەوە دێ هیی ئەوەیە.. بەپێی ئەم مەعنا لێدانەوەیە (زولفەینی) نابێ بە فاعیلی فیعلی (بەرداوە)، بەڵکو فاعیلی فیعلەکە ئەگەڕێتەوە بۆ نوور و (زولفەینی) یش (موضافو ئیلەیهیی) ی (خەطای) ە و (بەرداوە) یان کەوتووەتە بەینەوە.
ئەشگونجێ (زولفەینی) فاعیلی (بەرداوە) بێ و مەعناکەی وای لێبێتەوە: زوڵفەکانی یار ئاگرێکیان بەرداوەتە عوود و عەنبەر و میشکی خەطا و خوتەنی خۆیان و، لە هەمان کاتیشا کە ئاگر بەرئەدەنە خۆیان، بوویشن بە دووکە. بەپێی ئەم مەعنایەش دیسان مەبەست لە ئاگر تێ‌بەردانەکە بڵاوبوونەوەی بۆنە خۆشەکەی زوڵفەکانە.
دەستنووس
نارێکی: ئەمە تێکستی (چن) ە. نووسخەکانیتر هەموو نووسیویانە: (تارێکیی). ئێمە تەنها (چن) مان لێرەدا بە ڕاست زانیی. میشکی (چر) و (تو) و (اح) و (خا) و (خب): میسکی. (چن) و (ک): میسک. دیارە (میسکی) یە. خەطای (عم) و (گم): خەتای. بەرداوە (کم) و (گم): داناوە.
8
شکەنجی تاری پڕ میشکی تەتار و تارە، ئەمما ئەو
دوتا و، هەر تایە بارێکی لە عەنبەر ناوە زولفەینی
لاپەڕەی 678
شکەنج: پێچ و لوولی زوڵف .
تار - ی - یەکەم: تاڵ .
میشکی تەتار: جۆرە میشکێکە ناوبانگی بۆنخۆشیی دەرکردووە .
تار - ی دووهەم -: ڕەش و تاریک .
دوتا: دووباد .
تا: تاڵ .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: یار بە چەشنێکە، پێچ و لوولی تاقە یەک تاڵی زوڵفی، پڕە لە میشکی تاتار و بەتەنها خۆی ڕەش ئەکاتەوە، کەچیی ئەو زوڵفەکانی دووبادن و، هەر تاڵێکی ئەو زوڵفە دووبادانەی بارێکی لە عەنبەر بار کردووە.. جار یارێک کە هەر تاڵێکی زوڵفی دووبادی ئەوەندەی عەنبەر پێوەبێ، ئەبێ چ جۆرە بۆنخۆشییەک بە دەوروبەریدا بڵاو بکاتەوە !
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (تار) و (تەتار) دا جیناسی ناقیص و، لەنێوان (تا) و (بار) دا تەناسوب هەیە.
دەستنووس
میشکی (چن) و (اح): میسک. دیارە (میسکی) یە. (عب): میشک دیارە (میشکی) یە. تایە (عم) و (گم): تایی.
ئەم بەیتە لە (خب) دا نییە.
شرۆڤەی مامۆستا مەسعوود
بەیتی سەرەتای لاپەڕە 678:
شکەنجی تاری پڕ میشکی تەتار و تارە ئەمما ئەو
دوتا و، هەرتایە بارێکی لە عەنبەر ناوە زولفەینی

شەرحەکە ڕاستەواتای بەیتەکەی بەدەستەوە داوە، منیش و توێش هەر بۆ ئەوە دەچین بەڵام دوو نوکتەی وردیلە هەن ئیشارەتی بۆ نەکراوە. «دوتا» جگە لە «دووباد»ی شەرحەکە کە بەرانبەر «هەر تایە بارێکی...» ڕاگرین دەزانین «تا» یەک لای بارێکە واتە نیوەیەتی، کەچی هەر تایە لەو دوو تایانە یەک باری سەر لەبەری عەنبەر تێدایە. نوکتەی دووهەم، وشەی «عەنبەر» لە عەرەبیدا – ئەنبار بە کوردی عەمبار دەگرێتەوە- کە جێی داکردنی چشتی ئەوتۆییە کە ورد بێتەوە. دەبینی نالی دەڵێ: «... بارێکی لە عەمبار ناوە» بە واتای داکردن و تێ ئاخنین دێت.
9
وەکوو دوودی سیاهە ئاهی «نالیی» و، ئەم، ڕەقیبانە
لە سەر تا پێ لە بەرگی مەرگ و ماتەم ناوە زولفەینی
لاپەڕەی 678
ڕەقیبانە: وەک ڕەقیب، وەک بەدکار .
شرۆڤەی مامۆستایانی مودەڕیس
واتە: ئاە و هەناسەی نالییی، لەبەر دەردی دووریی یار، وەک دووکەڵی ڕەشی لێ هاتووە، کەچیی یار لەجیاتیی ئەوەی نیشانەیەکی خۆشیی پیشان بدا و کارێک بکا تۆزێ خۆشییش بخاتە دڵی نالییی، وەک ناحەز و بەدکار کە هەر ناڕەحەتیی مرۆی بوێ، سەرتاپای زوڵف ڕەش کردووە و بەرگی ڕەشی مەرگ و ماتەمی کردووەتە بەری..
لێکدانەوەی ئەدەبی
لەنێوان (بەرگ) و (مەرگ) دا جیناسی لاحیق هەیە.
دەستنووس
سیاهە (گم): سیایە. (تو) و (عب): سیاە و. (خب): سیاهە. بۆ (سیاهە) یش و (سیاە و) یش دەستئەدا. نالییی و: ئەمە تێکستی تەنها (چر) و (عم) و (گم) ە. نووسخەکانیتر هەموویان: نالییی. ڕەقیبانە (« پەراوێزی » چر) و (چن) و (عم) و (گم) و (ک) و (تو) و (عب): ڕەقیبانەش. پێ (کم): پای. (تۆ): پێی. لە بەرگی (چر) و (عب) و (خب): لە بەرگ. دیارە (بەرگی) یە. (چن) و (ک) و (اح): بە بەرگ. دیارە (بە بەرگی) یە. (کم): بەر بەگی. مەرگ و (چر) و (ک) و (اح) و (خب): مەرگ. دیارە (مەرگ و) وە. (چن) و (کم) و (گم) و (خا): مەرگی (؟).