واتە: سامان و دەسەڵاتی بێبایەخی دنیا بە چ چاوێک سەیری منی شاعیری دەروونبەرز و سەر شۆڕنەکردوو بکا و چەندم ڕێز لێ بگرێ، منیش هەر بەوچاوە سەیری ئەو ئەکەم و ئەوەندەی ڕێز لێ ئەگرم.. چونکە وەک ئەو ئیشی بە من نییە و هیچی لەسەر من پەکی نەکەوتووە، منیش هەر وام..
مەبەستی نالییی لە (دەوڵەتی دنیایی دەنیی) خاوەن دەوڵەتەکەیە کە میرزای شیرازییە.

ئەم پارچە شیعرەمان لە دۆستی خۆشەویستمان د. عزالدین مصطفی رسولەوە دەسکەوت لەگەڵ چەند پارچە شیعرێکی جیا جیای تردا، لەسەر پارچە کاغەزێکی کۆن و بە خەتێکی کۆن و فارسیی ئامێز لەلایەن (محمد) ناوێکەوە نووسرابوەوە. کاغەز و خەتەکە لەوانە نەبوون لەوەدا دوودڵ بین کە هیچ نەبێ هیی ٨٠ - ٩٠ ساڵێک بەر لە ئەمڕۆن. لەلای سەرەوەشیەوە نووسرابوو « مناضرە (مناظرە) نالییی سلیمانی مع میرزا صەفای الشیرازی » واتە یەکتر بەزێنیی نالییی سولەیمانەیی لەگەڵ میرزا صەفای شیرازیی. لە هیچ کام لە نووسخەکانی بەردەستیشمانا نیشانەیەکی کەمی ئەم پارچە شیعرە نییە، بەڵام شێوەی داڕشتنی، دەق، شێوەی داڕشتنی شیعری نالیییە.
لەبارەی ئەم میرزا صەفای شیرزاییەوە هیچ ئاگادارییەکمان نییە. بەڵام لە چەند بەشێکی پارچە شیعرەکەوە هەندێ شتمان بۆ دەرئەکەوێ. بۆ نموونە لێیەوە دەرئەکەوێ کەوا ئەم میرزایە کابرایەکی دەسەڵاتداری ئێرانیی بووە و فارسیش بووە و شیعەش بووە. هەروەها ئەوەش دەرئەکەوێ کە زیاتر لەوانەیە نالییی لە مەدینە چاوی بەم میرزایە کەوتبێ و، لەسەر مەسەلەیەکی ئایینیش و سیاسییش (بە نیشانەی ناوهێنانی کورد و فارس و عەرەبدا لە پارچە شیعرەکەدا) لەگەڵیا تێگیرابێ و بۆیە ئەم پارچە شیعرەی وتبێ.
سەرێکی هەستی سیاسیی نالییی لەم پارچە شیعرەوە بەئاشکرا دیارە، ئەوەش نەویستنی عەجەمە کە لە هەندێ شیعری تریشیا دەرئەکەوێ. لە پاڵی یەکا ڕیز کردنی ناوی کوردوعەرەبیش نیشانەی جۆرە دۆستایەتییەکیەتی لەگەڵ عەرەب. سەرەڕای هەموو ئەمە، ئەم پارچە شیعرە نیشانەی پایەی کۆمەڵایەتیی نالییی و سەربەدەرەوە بووییەتی. ئەگینا مەلایەکی کوردی بێکەس و بێدەر و نامۆ چییەتی لە غەریبیدا خۆی بدا لە قەرەی کابرایەکی دەسەڵاتداری ئێرانیی و بە ڕوویا هەڵشاخێ و بە شیعری سەرشکێنی خۆی بەدناو بکا و بیزڕێنێ.

واتە: شیرازیی ئەوەندە لەبەر سەوزیی و دار و دەوەنی باخی دنیا شادمان و دڵخۆشە، وەک لەرینەوەی چڵ و دار گوڵەکانی بەدەم شنەی باوە، کەوتووەتە سەما..

واتە: میرزای شیرازیی بەجۆرێ بایی و غەڕڕا بووە و وانازانێ ڕۆژان ڕۆژیان لەدوایە، تەنانەت گەڵای سەوزی درەختی بەهار و چیمەنی شینی ژینی بەختەوەری، ئاگایان لەوە نییە کەوا پایزێکیش بەڕێوەیە، جێگای بەهار ئەگرێتەوە و گوڵ و سەرو و سەمەن و یاسەمەن هەموو سیس ئەبن و ئەوەرێن و دواییان دێ.

نالییی لەم بەیتەدا ڕستەی (تەواو بێ) ی لە یەک‌کاتا بە دوو مەعنای جیا بەکارهێناوە و، کردوویە بە (فیعل) بۆ دوو فاعیلی جیا. ئەڵێ: میرزای شیرازیی ئاگای لەوە نییە کەوا هاکا ئەستێرەی پایزی گەیشتە برجی خۆی و پایزی بە تەواویی داهات و، کەوا هاکا سەردەمی ئەستێرەی بەختی بەسەرچوو و، کۆڕی خڕبووەوەی دەوری، لەبەر نەمانی خۆی بڵاوەیان لێکرد.

واتە: میرزا لەوەش بێئاگایە کەوا هاکا خوانی ڕەنگاوڕەنگی پڕ لە هەموو جۆرە خواردن و ڕیزە سینیی و تەشت و قاپ و قاچاخ و چێشتخانەی ئاوەدانی بڕایەوە و هیچی بەسەر هیچەوە نەما.

واتە: من کە ئەناڵێنم و ئەگریم هەوری بەهارم گرمەم دێ و باران بەسەر زەویدا ئەبارێنم.. تۆیش کە بە هاوار و ناڕەحەتیی من زیاتر ئەبووژێیتەوە، گژوگیای سەر سەلوێنکی بە بارانی فرمێسکی من سەوز ئەبیی و ئەڕوێی.
هێنانی ڕستەی (دەگریێم) لەم بەیتەدا نیشانەی بێدەسەڵاتیی نالییی نییە لە بەرابەر میرزای شیرازیدا، بەڵکو نیشانەی لەخواترسیی و پێ ناخۆشبوونیەتی بە مل‌کەچنەکردنی میرزای شیرازیی بۆ ڕاستیی. وەک چۆن (ڕەعد) کە واتە گرمە نیشانەی هێزە و (سەبزەی دیمەن) یش سەرەڕای مەعناکەی ئیشارەتە بە فەرموودەی پێغەمبەر کە ئەفەرموێ (ایّاکُم و حُضراء الدّمَنِ) واتە خۆتان بپارێزن لە ئافرەتی بەدیمەن جوان و بە ڕەوشت بەد و ناڕەسەن کە وەک گیای سەر سەلوێنک وایە.. کەواتە وا نالییی میرزای شوبهاند بەو جۆرە ئافرەتانە.

واتە: ئەی کابرای ناچیز کە لە دوو پلووسکی میزی پیاوێک و ئافرەتێک هاتوویتە دەرەوە، لە خۆت بایی مەبە و وەک (هینی) پیاو کە هەستێ و لەبەر پڕ بوون لە (ئاو) هەڵاوسێ، با مەکەرە خۆت.
ئەشتوانرێ وشەی (مەنیی) بە (منیی) بخوێنرێتەوە واتە (من.. من کردن).

لەنێوان (مەبال) و (خەرزیهـ) و (مەنیی) دا تەناسوب هەیە.. هەروەها وشەئاراییەکی وردیش لە (میزاب) دا هەیە کە سەرەڕای مەعناکەی، بەدیمەن بۆ ئەوەش دەستئەدا لە (میز) و (ئاب) پێکهاتبێ.

واتە: لاشەی من کە وەک شێر و حوشتر فێری ژیانی تاڵ و سوێر بووە و، ڕازییە وەک ئەوان پەڵاسێکی زبری لەبەرابێ، بەتەمای هیچ نییە لەم دنیایەدا و پێویستی بەوە نییە جلی ئاوریشم لەبەرکا و زۆری بازووی خۆی بەکاربێنێ دەسدرێژیی پێ بکاتە سەر خەڵک.

واتە: بە میرزام وت هۆ کابرای ئارەزووپەرست، بۆچی بە ئامادەکردنی جلی ئاوریشم و لەبەرکردنی، پیشانی ئەدەی کەوا حەزت لە جلی ئاڵوواڵای ئێرانییە و جلی سادەی یەمەنیی لەبەرناکەی؟
داوای لەبەرکردنی جلی سادەی یەمەنیی ئیشارەتە بەوە کە پێغەمبەر (د. خ) بوردی یەمەنیی لەبەر کردووە.
لە نووسخەکەی بەردەستمانا وشەی (قیبلە قوزە) بە (قیبلە فەزە) نووسراوە فەز: واتە هینەکەی پیاو. ئێمە لامان وابو ئەوە هەڵەیە و ڕاستەکەی بەو جۆرەیە کە خۆمان نووسیومانە، چ لە ڕووی مەعناوە و چ لە ڕووی وشەئاراییشەوە بۆ پەیوەند لەگەڵ (قەز) ی بەمەعنا کرمی ئاوریشم.
وشەی (قیبلە قوزە) کە بە ڕێنووسی جاران ئەشخوێنرایەوە (قیبلە قەزە) واتە: ئەوەی ئاوریشم قیبلەیەتی، نیشانەیەکی تری یاریی کردنی نالیییە بە وشە.

وەنەبێ وشەی (گوتی) لەم بەیتەدا وەڵامی میرزا بێ، بەڵکو هەر درێژەی قسەی نالیییە بەڵگە بۆ ڕاستیی ئەو قسەیە دێنێتەوە کە لە بەیتی پێشوودا کردی. واتە: پێغەمبەر کە تاجی سەری میللەتی عەرەبە و ئالوبەیت کە تۆ لای خۆت، خۆت بە شوێنکەوتوویان دائەنێی، فەرموویانە شوورەییە پیاو ئەوەندە خۆی بە خزمەتی لەش و لەبەرکردنی شتی نەرم و، ناسکیی بەدەنیەوە خەریک بکا.

ئەمەی ئەم بەیتە قسەی نالییی خۆیەتی و بەڵگەی ڕاستیی ئەو قسانەیە کە لە دوو بەیتی پێشوودا وتنی و، پلارە ئەیگرێتە میرزا. واتە: ئێمە پیاوین، شێری پەڵاس لەبەرکەری مەیدانی جەنگین.. لەو خاو و خلیچکانە نین کە بەرگی ئاوریشم لەبەرئەکەن، چونکە کرمی ئاوریشم هەرچی ئاوریشمی تەنیوە، بۆ لاشەی ئافرەتی تەنیوە..
نالییی، بە مەبەستی یاریکردن بە وشە، ئەوەشی مەبەست بووە (کرمی قەز) بە جۆرێکی تریش بخوێنرێتەوە و، شوبهاندنێک دروست ببێ.

لەنێوان هەر دو (تەنیی) و (تەنی) دا جیناسی تەرکیب و، لەنێوان هەردو (تەنیی) خۆیاندا جیناسی تەواو هەیە.

واتە: ئاوریشم کە حەرامە لە پیاو و حەڵاڵە بۆ ژن، بۆیە وایە چونکە پێغەمبەر (د. خ) وای داناوە. جا تۆیش ئەگەر شوێن ڕێ و شوێنی پێغەمبەر کەوتووی مەیکەرە بەرت و، ئەگەر شوێنیشی نەکەوتووی چیی ئەکەی بیکە.
ئەتوانرێ وشەی (برێشم) بە (بە ڕیشم) یش بخوێنرێتەوە..

واتە: عادەتی باو لەناو عەرەباندا ئەوەیە خەریکی تاس و لووسدانی خۆیان نەبن.. تۆی عەجەمیش کە هەر خەریکی ئارایشدان و ڕازاندنەوەی خۆتی، خەریکی کاری بێمایەیت و پیاوێکی هیچوپووچی.. یاخود لاشەیەکی ساختە و هیچت هەیە و، هەرچەند بەناو پیاوی، وەک ئافرەتێکی قەڵب و بێکارە وای (بەپێی ئەوە کە (قەڵبەزەن » بە « قەڵب زەن » یش ئەخوێنرێتەوە. بەم پێیە کۆکردنەوەی ئەم (زەن) ە لەگەڵ (مەرد) بێمڵامەت نییە !

B ێنانی وشەی (تەرک) یش لە سەرەتای ئەم بەیتەدا کە جاران ئەنووسرا (ترک) و بە (تورک) یش ئەخوێنرایەوە، بێپەیوەندیی نییە لەگەڵ (عەرەب) و (عەجەم) لەم بەیتەدا.. زاراوی (مەردی موزەخرەف) یش جۆرە جنێوێکی ئێرانییانەیە.

نالییی لە بەیتی پێشوودا تەعریفێکی عەرەبی کرد و پلارێکی گرتە عەجەم. لێرەشدا وەک بڵێی بیر ئەکاتەوە و بەدوای شتێکا ئەگەڕێ کورد و عەرەب یەکیان تیا گرتبێ و تیا هاودەرد بن، ئەبینێ هەردولا وەک یەمەنییەکانی پاش ڕووخانی عەماراوی (مەئرەب) یان لێهاتووە کە پرژ و بڵاو بوونەوە و هەر کۆمەڵێکیان کەوتنە لایەک. کوردە، میرنشینییەکانی بابان و سۆران و ئەردەڵان و میرنشینییەکانی تریان هەبوو، ڕۆم و عەجەم هەموویان یەک لەدوای یەک قووت دان و، عەرەبیشە، لە سەرانسەری وڵاتە پان و بەرینەکەیانا دەوڵەتێکی سەربەخۆیان نەبوو لە دەوڵەت بچێ، بەپێچەوانەوی عەجەمەوە کە هەرچۆن بێ خاوەنی شتێ بوون بۆ خۆیان.
ئەم وشەی (یەمەنی) یە لە دەسنووسەکەی بەردەستمانا بۆ (یەمەنی) و بۆ (میحەنی) یش دەستئەدا، بەڵام ئەگەر (یەمەنی) بێ، نوختە بۆ (ی) کەی نەکراوە و سەری (ی) کە زیاتر لە سەری (م) ئەچێ. ئێمە (یەمەنی) مان لا لەبارتر بوو، بۆیە وامان نووسییەوە.

کرمی ئاوریشم خێوەتێ بە دەوری خۆیا ئەتەنێ و لەناو خێوەتەکەدا بۆ ماوەی پێنج ڕۆژ خەریکی ئاوریشم تەنین ئەبێ. جا کە بییانەوێ ئاوریشمەکەی کۆبکەنەوە، یا لەبەر تیشکی هەتاو یا لەناو ئاوی گەرمدا دای ئەنێن تا کرمەکە ئەمرێ. ئەگەر بشیانەوێ سوود لە گەراکەی وەربگرن و کرمەکە زۆر بکەن، ئەوا لێی ئەگەڕێن تا پێ‌ئەگا و (باڵغ) ئەبێ و خێوەتەکەی بەجێ‌ئە‌هێڵێ و دەس ئەکا بە گەرا فڕێ دان و ئەگەڕێتەوە سەر دۆخی جارانی.
ئەم بەیتەش مەعنای بەیتی پێشوو تەواو ئەکا و، نالییی لەم بەیتەدا پارچە پارچە بوونی کورد و عەرەبی شوبهاندووە بەو حاڵەتەی کرمی ئاوریشم کە لەژێر خێوەتەکەی دەرئەچێ بۆ گەرا فڕێدان و لەپاش گەرا فڕێدانەکە، گەراکانی ئەبن بە کرم و ئەچنە ژێر خێوەتێکی نوێ کە خۆیان ئامادەیان کردووە و ئەکەونە ئاوریشم دروستکردن و پاشان بۆ وەرگرتنی ئاوریشمەکەیان ئەمرێنرێن و بە نائومێدیی و لەئەنجامی کارکردنیانا بێکفن (واتە بێخێوەت) سەر ئەنێتەوە.
لە عەیبدارکردنی میرزای شیرزاییەوە بەوە کە بەرگی ئاوریشم لەبەر ئەکا و، لە وەصف‌کردنی عەرەب و کوردەوە بەوە کە وەک کرمی ئاوریشم وان، ئاوریشمەکە دروست ئەکەن و پاشان ئەمرن و ئەفەوتێن، وا دێتە پێش چاو نالییی ویستبێتی بڵێ عەرەب و کورد کار ئەکەن و عەجەم ئەیخۆن..

بە وردیی مەعنای جیاوازی ئەم سێ وشەی (مەدنیی) مانە بۆ ڕاست نەکراوەتەوە. ئەوەندەی بۆی بچین لامان وایە مەبەستی نالییی ئەوەبێ بە خۆی بڵێ. مادەم نامۆ و دوور لە نیشتمانی و ڕێت کەوتووەتە ئەم مەدینەی پێغەمبەرە (د. خ)، خۆت بکە بە باری سەرشانی ئەو بۆ ئەوەی لەو دنیا تکاکارت بێ و، ببە بە خەڵکی مەدینە و سووک و بێحورمەت مەبە، قەدری ئەو پێغەمبەرەت لە بەرچاو بێ کە لەپەنایدای. بەم پێیە (مە) ی دوا (مەدەنیی) بە مەعنا (نە) ئەبێ.