واتە: مەستوورە کە بە ئافرەتێکی جوان و ئەدیبی دائەنێن، ئەمشەو هاتە خەوم، بەڵام چۆن نازێکی بەسەردا ئەکردم و چۆن بە گلەیی و لۆمە بوو لێم؟ !
لەم پارچە شیعرەی نالیییدا سەرەتای ئەدەبی ڕووهەڵماڵراوی کوردیی بەدیی ئەکرێ کە تائیستاش داب و نەریتی کۆمەڵایەتیی نەیهێشتووە جێگای خۆی لە ئەدەبییاتماندا بکاتەوە و، شێخ ڕەزای تاڵەبانیی لێ دەرکەی کەسی تر ئەم ڕێگەیەی نەگرتووەتەبەر. هەروەها هەرچەند ناشتوانرێ ئەم پارچە بە پارچەیەکی (هەجو) دابنرێ، چونکە تێکڕا لە چوارچێوەی پیاهەڵوتن و شان و شکۆ پێدانا داڕێژراوە، لە دیمەنێکی بەدناو کردن و ئابڕو بردنیش بێ بەش نییە، نەخوازەڵا کە بەرابەر بە یەکێ لە میرکچەکانی ئەردەڵان وتراوە و، ئەویش لەو کەم کەسانەیە ناویان بە شیعر و ئەدەبەوە دەرکردووە. بۆیە لەم ڕووەشەوە هەر بە پارچەیەکی ڕچەشکێن دائەنرێ و، شێخ ڕەزا لەم مەیدانەشا بە قوتابیی قوتابخانەی نالییی ئەدرێتە قەڵەم.
وتنی شیعری وا لەلایەن خوێندەوارێکی مزگەوتەوە و، پتر لە ١٥٠ ساڵ بەر لە ئەمڕۆ و، لە شارێکی لەڕادەبەدەر داب و نەریت ڕاگر و سەرپۆش لەسەری وەک سنەدا و، بەرابەر بە میرکچێک، نیشانەی چاونەترسان و بزێویی و جەسارەتێکی بێ سنوورە لە نالیییەوە و، بەڵگەی ئەو ئاگری یاخییگەرییەیە لە سینەیدا کڵپەی سەندبوو. بۆیە، بە ڕای ئێمە، ئەبێ لەم ڕووەوە بە چاوی ڕێزلێگرتن و قەدرزانینەوە سەیری بکرێ و، وادابنرێ شتێکی نوێ و گرانبەهای خستووەتە سەر گەنجینەی ئەدەبی کورد.
ڕازی بونی نالییی لە سنەدا و، چی لەنێوان ئەو و (مەستورە خانم) دا ڕووی داوە و، ئەم قەسیدەیەی بۆ وتووە و، چ ئەنجامێکی لێ وەشاوەتەوە، دیار نییە. ئەوەی لێمان ئاشکرایە تەنها ئەوەندەیە مەستورە ناوی (ماه شەرەف خانم) و کچی (ابو الحسن بەگ) ناوی لەلەی شازادەکانی ئەردەڵانە و لە ١٢٤٤ی. ک (١٨٢٨ - ١٨٢٩ی. ز) دا خوسرەو خان بە نیازی دڵدانەوەی ئەبولحەسەن بەگی باوکی مارەی کردووە (آیت اللە آقای شیخ محمد مردوخ کردستانی، تاریخ مردوخ، جلد دوم، صفحە ١٦١، بدون سال و محل طبع.). ئافرەتێکی شاعر و ئەدەب پەروەر بووە.
جگە لە نووسخەکانی بەردەستمان، ئەم پارچە شیعرەمان لە کەشکۆڵێکی تریشا دییەوە، دۆستی خۆشەویستمان شێخ موحەممەد عەلی قەرەداغیی بە كۆڕی زانیاری کوردی فرۆشتبوو. بۆ ئەم نووسخەیەش ئیشارەتی (کش) مان داناوە. ئەو کەشکۆلە تەنها ئەم قەسیدەیەی نالییی تێدابوو.

(چر) لەسەر ئەم قەسیدەیەی نووسیوە: « جواب و سوئالی حەزرەتی نالییی لەگەڵ مەستورەی ژنی والیی ». (گم) یش لەسەری نووسیوە: « نالییی لەو بەندی خوارەوەیدا پەلامارێکی زۆر ناشیرین و ناڕەوایانەی بردۆتەسەر بوێژی ناودار و وێژەوانی پایەبەرز کە ماه شەرەف خانم (مەستورە) ی کوردستانیی خێزانی والیی سنەیە (بگەڕێرەوە بۆ ل ٦٨ - ٧٣ی ئەم کتێبە)». (ک) یش بە « قصیدەء احتلامیة » واتە: قەسیدەی شەیتانیی بوون ناوی هێناوە. لە (تو) یشدا لەسەری نووسراوە: « قصیدەء در تمدح مستورە حرم والی سنندج در زمان فقیهی در آنجا بخواب دیدە است، این است فرمودە ». واتە: قەسیدەیەک لە پیاهەڵدانی مەستوورەی حەرمی والیی سنەدا لە سەردەمی فەقێیەتیدا لەوێ لە خەودا دیویە، ئەمەتە فەرموویەتی ». لە (عب) یشدا لەسەری نووسراوە: « قصیدەء کە در تمدح مستورە زن والی گفتە است ». واتە: ئەو قەسیدەیەی لە پیاهەڵدانی مەستوورەی ژنی والیدا وتویەتی. لە (اح) یشدا لەسەری نووسراوە: « در خواب دیدن نالییی رحمە اللە احتلام بدختر شاە سنە، بچە نوع گفتگو کردەاند ». واتە: لە خەودا بینینی شەیتانیی بوونی نالییی، بەڕەحمەت بێ، بە کچی شای سنەوە، چۆنیان گفتوگۆ کردووە. (خا) یش لەسەر بەشی یەکەمی نووسیویە « سوئال » و لەسەر بەشی دووهەمی نووسیویە « جواب ».
لە هەندێ بەشی ئەم پارچە شیعرەدا نالییی شێوەیەکی ناتەواوی (تەرجیعبەند) و (دەور) ی بە دووبارەکردنەوەی وشەی (قڵەشابیی) بەکارهێناوە.
بە چ نازێک و عیتابێ (خب): بە چ ناز و چ عیتابیی.

واتە: لە خەوما هاتە لام و وتی گرێ و ئالۆزییەکم هەیە. ئاخۆ لە توانادا هەیە چار بکرێ و بکرێتەوە، یا ئاخۆ ڕەوایە هەروا بە چار نەکراویی و نەکراوەیی بمێنێتەوە؟ ! ئەگەر تۆ بتوانیی ئەم پرسیارەم بۆ یەکاڵا بکەیتەوە و، ئەگەر بشێ ئەم گرێیەم بە وەڵامێ بۆ چار بکرێ کە ڕاستەوخۆ جێی خۆی بگرێ، یا ئەگەر بێتو ئەم داوایەم جێبەجێ بکەی، ئەبم بە هیی تۆ.
دیارە گرێکە کچێتی و، چارەکردن و کردنەوەکەشی لاقەکردنی مەستورە خۆی و بە ژن کردنیەتی.
لە وشەی (جەواب) دا ئیشارەتێکیش کراوە بە وشەی (جەوواب) ی عەرەبیی واتە (گەڕاڵ) کە کینایە ئەبێ لە هینەکەی پیاو کە لێرەدا نالییی خۆیەتی.

لە (وا بێ) دا لەطافەت هەیە چونکە دوو مەعنا ئەبەخشێ.

هاتووم: ئەمە تێکستی تەنها (کش) ە. نووسخەکانی تر هەموویان: هات و. وتی (عم) و (گم) و (ک) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): گوتی. قەط (گم) و (من): قەت. (عز) و (کش): قەد. هیی تۆم ئەگەر (عم) و (گم): هەر تۆ مەگەر. (عز): هاتووم. دیارە (ئەگەر) ە کەی پەڕیوە. (اح) و (خا): ئیی تۆم ئەگەر. (خب): بێتو ئەگەر. مەسئەلە (عم) و (گم) و (ک) و (تو) و (خا) و (خب) و (کش): موشکیلە. حەل کەی (ت): حەل بێ.

واتە: وەرە تۆ چاری ئەم مەسەلەیە بکە و لێکی بدەرەوە، چونکە هەر مەسەلەیەکی کەس ڕێ پێنەبردوو کە تۆ بە زیرەکیی و توانای خۆت لێکت دابێتەوە، با وڵاتی چین و خەتا و خوتەنیش هەڵسێ و هێرش بێنێ، کەس ناتوانێ توخنی بکەوێ و خۆی بدا لەقەرەی.
(بیکر) ئیشارەتە بۆ کچێتیی مەستورە خانم و، (شەرح) یش کینایەیە لە بە ژن کردن و، مەبەست لە (دەخڵ) یش لاقەکردنە. (خەطا) یش ئیشارەتێکی بۆ مەعنای تاوان تیایە. مەبەستی نالییی ئەوەیە بە زوبانی مەستورەوە بڵێ وەرە تۆ لاقەم بکە و بمکە بە ژن، چونکە هەر کچێ کە داوا لە تۆ بکا بیکەیتەوە و تۆیش بیکەیتەوە، کەسی تر ناتوانێ تاوانی وا بکا دەستی بۆ بەرێ.

شەرحی: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) و (تو) و (خا) یە. نووسخەکانی تر هەموو: (شەرح). دیارە مەبەست هەر (شەرحی) یە. مومکین (عم) و (گم): لایق. خەطا: (عم) و (گم): خەتا. ئەم بەیتە لە (من) دا نییە.

واتە: ئەبێ (ئاوێنەیکەی) مەستوورە خانم بە شتێکی ئاواویی و وەک ئاو پاک بکرێتەوە تا ڕەنگ بداتەوە و، سەرقاپی مەستوورە خۆیشی بەم شتە ئەستوورە یا بەم شتە شارراوەیەی نالییی بکرێتەوە...

لەنێوان (ئایینە) و (مایینە) دا جیناسی لاحیق و، لەنێوان (مەستوورە) و (بەم ئەستوورە) دا جیناسی تەرکیب هەیە.

ئایینە بە مایینە: ئەمە لە تێکستی تەنها (خا) وەرگیراوە کە نووسیویە (مائینە). (چر) و (عز) و (من) و « پەراوێزی » خا): ئایینە بەم ئایینە. (عم) و (گم): ئاوێنە بەم ئاوێنە. (ت) و (عب): ئائینە بەم ئاینە. (ک): ئاینە بەم ئایینە. (اح): ئاینە بەم ئایینە. (خب) و (کش): ئایینە بەم ئاینە. لە هەموو حاڵێکدا ئاشکرایە نالییی مەبەستی لە داڕشتنی (بەمائینە) دا بەجۆرێ کە وەک (بەم ئایینە) بێتە پێش چاو، وشەئارایی و پیشاندانی دو وشەی (ئایینە) پێکەوە و دروستکردنی جیناسێک بووە، وەک لە (مەستوورە بە مەستوورە) دا، ئەگینا زانیویە کەس ناکەوێتە ئەو هەڵەوە نەزانێ (بەم ئایینە) واتە (بە مایینە) و (بە مەستوورە) واتە (بەم ئەستوورە). نووسیارە شارەزاکانیش هەر بەم مەبەستە (بە مایینە) یان بە (بەم ئایینە) نووسیوەتەوە. بەمەستوورە (چر): بە مەستوورە. (عم) و (ت) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب): بەم ئەستوورە. (تو) و (عز) و (عب) و (کش): بمستورە، بەم ئەستوورە، یا بە مەستوورە. موهرەگوشا بێ (چر) و (ک) و (خب): مهر شکابێ. بۆ (موهری) و (موهرە) ش دەستئەدا. (ت) و (اح): مهرکشا بی. ئەمیش هەر (موهرەگوشا بێ) یە. (عز): مەهرە شکابێ. (تو) و (کش): موهری شکابێ. (عب) و (من): مۆری شکابێ.

واتە: ئەو پرسیارە ئاڵۆزە، یا ئەو داوایە بابەتێکی یا شتێکی زۆر خۆش و باشە خوا بە نسیبی باشانی کا !. بۆتی باس ئەکەم و لێکی ئەدەمەوە، بەڵکو ببێ بە دەرمانی دەرد...

بەڵکو (عم) و (خا) و (خب): بەڵکە. (گم): بەڵکی. دەرد (چر) و (عم) و (گم) و (ک): دەردی.

واتە: ئەو شتە نهێنییە چییە کە وەک ئەستێرەی سوها ون و نادیارییە و، لەبەرئەوەش ون و نادیاریی نییە کە سواوە و فەوتاوە، نەسواوە، هێشتا ساغ و تازەیە.. دوڕڕێکی پرشنگدارە لە ئەستێرە گەشەکانی ئاسمان ئەچێ و هێشتا نەشمراوە. مەبەستی لەوەیە دوڕ کاتێک پرشنگ ئەداتەوە بسمرێ و بکرێتە مل یا بە گوارە.. مەبەستی مەستوورە لە (شتەکەی) خۆیەتی.

لەم (نەکرانە مل) و (نەکرانە گوێ) یەشدا کە لە (نەسمران) ی دوڕڕەکەوە دەرئەکەوێ، ئیشارەتێکی تری ناسک پەیدا ئەبێ.
لەنێوان (سیڕڕ) و (دوڕڕ) و، لەنێوان (سوها) و (سوا) و (سەما) دا جیناسی لاحیق هەیە. لەنێوان (سەما بێ) و (نەسمابێ) یشدا، لەسەر شێوەنووسی کۆن بەدیمەن، طیباق هەیە.

دوڕڕێ کە وەکو دوڕڕی سەما بێ (عم): دوڕڕەی وەکو دوڕڕێ کە سمابێ. (گم) و (عز) و (عب): دوڕڕێکی.. تاد. (ت) و (تو) و (کش): دوڕڕێ وەکو دوڕڕێتیی سەما بێ. (ک): دوڕڕێ وەکو دوڕڕێ کە سمابێ.
(اح): دوڕڕێ وەکو دوڕڕێکی سەما بێ. (خا): دوڕڕێ وەکو دوڕڕیی سەما بێ. (خب): دوڕڕێکی یەتیمی کە سما بێ. بەگوێرەی ئەو نووسخانەی کە وشەی (سەما) یان بە (سما) نووسیوە، مەعنای نیوە بەیتەکە وای لێ دێتەوە: دوڕڕێ وەکو دوڕڕی سمراو وانەبێ، نەسمرابێ.

واتە: ئەو شتە چییە کە وەک دووکانی عەنتیکە نایاب و گرانبەهایە و، کانی شەرم و شکۆ و حەیا و، کانیی ژیانە چونکە منداڵ لەوێوە دەرئەچێ و سەرچاوەی ئاوی زیندەگانییە و، لووتکەکەی لە گومەزی خاسانی خوا ئەچێ ئەوەندە بەرز و پیرۆز و دەست پێ نەگەیشتووە و کەس (پێی) پیا نەناوە تا بقوپێ؟.

لەنێوان (دوککان) و (کان) و (کانی) دا جیناسی ناقیص و، لەنێوان (نوقەبا بێ) و (نەقوپابێ) یشدا جیناسی موحەڕڕەف هەیە.

دوککانی: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) و (عز) و (من) ە. نووسخەکانی تر هەموو بە بێ (ی) ی ئیضافەن، بەڵام دیارە هەر لەبەر ڕێنووسی کۆن وایان نووسیوە. کانی (چر) و (ت) و (عب) و (اح) و (خا) و (خب) و (کش): بە بێ (ی) ی ئیضافە. دیارە لەمیشدا هەر لەبەر ڕێنووسی کۆن وایان نووسیوە. کانیی: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) و (عز) و (من) ە. نووسخەکانی تر، (تو) نەبێ کە نووسیویە (كانِ)، هەموو نووسیویانە: کان، بەڵام دیارە هەڵەیە. نیوە بەیتی دووهەمیش بە ڕێنووسی نوێ لە (عب) و (من) دا وای لێ دێتەوە:
قوببەی نوقەبا بی، لق و پا بێ، نەقوپابێ

واتە: ئەو شتە وەک دەواری دوو هەسوون وابێ (هەسوونەکانی هەردوو ڕانی مەستوورە خۆینی) کە لای سەرتیلەکەکەیەوە بەئاستەم درزی تێ بووبێ.

دو ئەستوونە (عم) و (گم): دو ئەستوونی. سەرتیلەکی (چر): سەرشیلەکی. شیلەگ: ئەو کەندە بچکۆلەیە لە جۆگەی دائەدڕن بۆ ئاو هەڵگرتن بۆ سەرزەویی. (عم) و (ت) و (ک) و (عز) و (تو) و (من) و (کش): سەرتەپڵەکی. قلەشابێ (تو): قەڵەشابێ. (من): قڵیشابێ.

واتە: ئەو شتە وەک هیممەت و بەرەکەت و لێ هاتنی سۆفیی وابێ کە خۆی خزاندبێتە کونی خەڵوەتخانە و کەس نەیبینێ و، بەهۆی شەرەف و پایەی بەرز و شان و شکۆیەوە کەس نەتوانێ دەستی بۆ بەرێ و لە بەرچاو نەبێ..

شەرەف و (ک): شەرەف. بۆ عەطفیش و بۆ ئیضافەش دەستئەدا. ڕیفعەت و (ک): عیززەت. (کش): ڕیفعەت. بۆ عەطفیش و بۆ ئیضافەش ئەگونجێ.
ئەم بەیتە و بەیتی پاشەوەی لە (عم) و (گم) و (ت) و (اح) و (خا) و (خب) دا لە شوێنی یەکتردان.

هێشتا مەستوورە هەر لەسەر پرسیارەکەی ئەڕوا و وردە وردە نیشانەکانی دەرئەخا، بۆئەوەی لێپرسراو هەڵیبێنێ چییە، ئەڵێ: ئەو شتە چییە کە ئەڵێی کۆمەڵە زیوی بنیادەمی پارەپیسە کە هیچی لە دەست نەبێتەوە و، لەبەر ڕژدیی دەرگاکەی داخرابێ وەک بڵێی مشتی مەلایە نوقاوە، کەس بۆی ناکرێتەوە؟ !

سەخا (اح) و (« پەراوێزی » خا): خەلا. خەلا: چۆڵیی. بەم پێیە ئەم نیوە بەیتە وا ئەخوێنرێتەوە:
یا کۆمەڵە زیوی بوخەلا، دور، لە خەلا بێ.
واتە: لە شوێنێکی دوور شاررابێتەوە، لە چۆڵییەک. بەگوێرەی ئەم نووسخانە لەنێوان (بوخەلا) و (خەلا) دا جیناسی ناقیص ئەبێ.

واتە: ئەوە چییە کە کاسەیەکی شووشە لە سەرئاوێک سەرەونخوون کرابێتەوە و، لەبەر ناسکیی لەڕادەبەدەری خۆی تۆزێکی درزی بردبێ؟ ئەشتوانرێ (لە سەرابێ) بە (لەسەرا بێ) بخوێنرێتەوە، واتە: بەسەرەوە بێ. بەم پێیە نیوە بەیتەکە تێکڕا صیفەتی (زیوەکەی) بەیتی پێشوو ئەبێ.

کاسێکی (چر): کاسێکە. (عم): کاسەیکی. (گم): کاسەیێکی. بەڵام سەنگی بەیتەکە تێک ئەدا. بلوورینی نخوونیی: ئەمە تێکستی (من) و (خا) یە. (چر) و (تو): بلوورین نخوون بێ. بۆ (بلوورین و) و (بلوورینی) یش دەس ئەدا. (عم) و (گم): بلوورین و نخوونیی. (ت): بلوورین نخونیی. بۆ (بلوورین و) و (بلوورینی) یش دەستئەدا. (ك) و (عب) و (اح): بلوورین و نخوون بێ.
(عز) و (خب): بلوورین کە نخوون بێ. (کش): بلوورینی نخوون بێ. لە سەرابێ (ت) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (خب) و (کش): لەسەر ئابێ. هەر بە (لە سەرابێ) ئەخوێنرێتەوە. لەبەر (من) و (کش): وەکو.

مەعنای ئەم بەیتە و دوو بەیتی پاشەوەی پێکەوە لێک ئەدەینەوە.

کە ئەصڵەن (من): لە ئەصڵا. مونیر (عم) و (گم) و (ک) و (تو) و (خا) و (خب): مونیری. (ت) و (عب) و (اح): مونیر. بۆ عەطفیش و بۆ ئیضافەش دەستئەدا. (من): نەمیری (؟). گوزەری (ت) و (عب) و (اح): گوزەر. دیارە (گوزەری) یە.

ئاب و (گم) ئاو و !. نەشئو نوما: ئەمە تێکستی (خا) یە. نووسخەکانی تر هەموویان: نەشوو نوما. کانییە گەرمێکی: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) ە. (چر) و (عز) و (تۆ) و (عب) و (کش): کانی گەرمکی، بەڵام سەنگی بەیتەکە تێک ئەدا و (چر) خۆیشی لە پەراوێزا نووسیویە ئەبێ (کانییەوە) بێ. (ت) و (ک) و (اح) و (خا) لەگەڵ هەندێ جیاوازیی ڕێنووسدا: کانییەکی گەرمکی. (من): کانییێ گەرمکی. دیارە (گەرمێکی) یە. (خب): کانییەکی گەرمی. تێ زابێ: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) ە. نووسخەکانی تر هەموویان: زابێ، بۆیە دیارە هەندێکیان لەنگ ئەبن.

واتە: یاخۆ ئەو شوێنە کامەیە کەس ڕچەی تیا نەشکاندووە و بەسەریا نەڕۆیشتووە و، لووتکەی بەرز و سپی قەندیل ئاسا و گورزی ئاو و هەوای لەبارە بۆ پێگەیشتن و گەورە بوون، چونکە لە ناوەڕاستی ئەو بەفرە ساردەدا کانییەکی گەرم تەقیوە و، بەو کانییە گەرمە بەهار هاتووە و چووزەرە ڕێواسێک ڕواوە و، بە ڕووانی ئەو چووزەرە ڕێواسەش کەمێک لە پەڵە بەفرەکە شەقی بردووە؟
مەبەست لە پەڵە بەفر ئەم بەر و ئەوبەری ڕانی سپیی مەستوورەیە کە شوێنی بەرزی هەیە شوبهاندوویەتی بە قەندیل و شوێنی نزمیشی هەیە کە (ئاو) و (هەوا) ی پیا ئەڕوا و مایەی نەش و نومای مناڵە لە سکی دایکدا. مەبەست لە (کانیی گەرم) و (چووزەرە ڕێواس) و (قلەشانەکەشی) ئاشکرایە..

لەو کانییەدا (چر) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): لەو کانییەوە. ڕێواسێ (چر) و (ک) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): ڕێواسێکی. (عم): ڕێواس. دیارە (ڕێواسێ) یە. (ت): ڕێواسکی. دیارە (ڕێواسێکی) یە. ڕووابێ (چر) و (ت) و (ک) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): دابێ. بەو (ت): لەو.

واتە: یاخود ئەمە چییە ئەڵێی کۆشکێکی بەرزە لە ئاوێنە دروست کراوە، یا خونچەیەکی نەپشکووتووە چونکە (ئاو) ی نەدراوە تا (بپشکوێ) ؟ دیارە ئەگەر خونچە ئاو نەدرێ ناپشکوێ، بەڵکو سیسیش ئەبێ و ئەمرێ..

غونچەیی (گم): خونچەیێ. (من): باخچەیێ.

واتە: یاخود ئەمە چییە ئەڵێی گومەزی جێگای سەیران و ڕابواردنە لەناو باخچەی کۆشک و تەلار تێدا، هەموو جۆرە بۆن و تامێکی خۆشی وای تیایە کە لە گوڵدا هەبێ و شەکر لە بەرچاوی بنیادەم ببێزرێنێ؟ !

گومبەدی (چر) و (عم) و (گم) و (ت) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب): گونبەدی. نەزهەتگەهی نێو (ت) و (خب): نەزهەتگە لەنێو « لەگەڵ هەندێ وردە هەڵەی نووسینەوەدا ». ئەلوانی (ک): ئەنواعی. گوڵامێز و (عم) و (گم): گوڵامێزی. (ت) و (ک) و (اح) و (خب): گوڵامێز. بە نیشانەی (شەکەر بێزی) دا دیارە (گوڵامێز و) وە. (عز): گوڵاوێز و.
نیوەی دووهەمی ئەم بەیتە و بەیتی پێشەوەی لە (چر) و (ک) و (تو) و (عب) و (من) و (کش) دا لەجێی یەکتردان.

واتە: یاخود ئەمە چییە خۆی ئەڵێی کوڵۆ خوێیە و وەک پارچە بەردی مەڕمەڕ تیشک ئەداتەوە و تەنها جێی دڵۆپێ (ئاو) لە ناوەڕاستەکەیدا درزی بردووە؟ !

جێی (عم) و (ت) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب) و (کش): جێ. بۆ (جێی) یش دەستئەدا. لەنێودا (چر) و (عب) و (من) و (کش): لەناودا.

مەعنای ئەم بەیتە و دوو بەیتی پاشەوەی پێکەوە لێک ئەدەینەوە.

مەبەست لە (گردەک) و لە (گرد) و لە (گیا) ئاشکرایە.. لەنێوان (گردەک) و (گردێک) و (گردی) دا جیناسی ناقیص هەیە. لەنێوان (شیرین) و (نمەکین) یشدا تەناسوبێکی جوان هەیە. گردەکی (گم): هەروەکو. شیرین (چر) و (عم) و (گم) و (ک) و (تو) و (عب) و (من): تازە. گردی (چر) و (ت) و (تو) و (عب) و (اح) و (خا): گرد. بۆ (گردو) و (گردی) یش ئەگونجێ. (من): گرد و.

تێدابێ (ت) و (اح) و (خا): تیا بێ.

واتە: یاخود ئەمە چییە گردۆڵکەیەک بەسەر گردێکەوە هەڵکەوتبێ و دیمەنی زۆر جوان بێ، گردۆڵکەیەکی بەتام و خوێ بێ، سپی بکاتەوە و گیای لێ نەڕوێ، داوێنەکەی بە هەموو جۆرە گوڵێکی جوان ڕازابێتەوە و، گەنجێکیشی تیا شاررابێتەوە کەس هێشتا دەستی بۆ نەبردبێ، (مەشهوورە گەنجینە تەلیسمی هەیە تا تەلیسمەکە نەکرێتەوە گەنجینەکە دەرناهێنرێ)، قوتوویەکی زێڕی بێگەردی بەسەرەوە دانرابێ، تۆزێک لەو قوتووە بە هەزار زەحمەت بە هونەرمەندێکی وەک (مانیی) درزێکی بچووکی تێ کرابێ؟ !
لەم بابەتی (گەنج) و (طیلەسم) ەدا ئیشارەتێکیش بۆ ئەو ئەفسانەیە هەیە کە ئەڵێ مار بەسەر گەنجەوە پەپکە ئەکا. بە بەستنەوەی ئەو ئەفسانەیەشەوە بە بابەتی ئەم بەیتەوە و، لەگەڵ مەعنا لێدانەوەی (گەنج) دا بەوجۆرە کە (نالییی) بە زوبانی (مەستوورە) وە مەبەستی بووە، مەعنایەکی نوێ بۆ (مار) لێرەدا پەیدا ئەبێ. لە وشەی (مانیی) یشدا بە پەیوەند لەگەڵ وشەی (صەنعەتی)، ئیشارەتێکی ناسک بۆ (مەنیی) کراوە.

زەڕی (چر) و (ت) و (عز) و (تو) و (عب) و (اح) و (خب) و (کش): زەڕ. دیارە (زەڕی) یە. صافی (عم) و (گم) و (اح) و (خب): صاف. دیارە (صافی) یە. (عز) و (کش): سورخ. صەنعەتی (کش): صەنعەت. دیارە ئەویش هەر (صەنعەتی) یە. بانی (اح) و (خا): بان. دیارە (بانی) یە.
مانیی (چر) و (تو) و (عب) و (من): بانیی. بانیی: خوداوەند. (کش): بان. دیارە ئەویش هەر (بانی) یە.

مەعنای ئەم بەیتە و دوو بەیتی پاشەوەی پێکەوە لێک ئەدەینەوە.

یەتیمێکی کە بێ (عم) و (گم): هەتیوێکی کە بێ. (ت) و (اح): یەتیمێ کە بە بێ. غەڵطان و (ک) و (کش): غەڵطان. دیارە ئەمیش بە (و) ەوەیە. داکێک و (گم): دایکێک و.

سپیی و (عم) و (گم) و (ت) و (خا) و (خب): سپیی. توندی (چر) و (ت) و (ک) و (عب) و (اح) و (من) و (خا) و (خب) و (کش): توند. دیارە (توندی) یە. لە حەق (خا): بە حەق.

واتە: یاخود ئەمە چییە سەرێکی ڕووتی بێ کڵاو و بێ نازی هەتیوێک، تووشی دەرد و مەینەت و سەرگەردانی بووبێ کەسێکی نەبێ خزمەتێکی بکا و دەستێکی پیا بێنێ، فێستێکی سپیی و توند و تۆڵی نابێتە سەر خۆی - کە وەک سەری کەچەڵ هیچ تووکی پێوە نەبێ -، فێستەکەش خڕ و پڕبەپڕی سەرەکە بێ وەک بڵێی لە قالب درابێ و ئەوەندە لووس و توند بێ بە سەرەکە، بەتەواویی نەیگرتبێ، بۆیە تۆزێکی شەقی بردبێ؟ ! مەبەست لە (سەر) و (بێ توکیی سەر) و لە (فێستی سپی) یش ئاشکرا و دیارییە و لەوە زیاتر ڕوونکردنەوەی ناوێ.

هەروەکو بەر (چر) و (تو) و (عب) و (من): هەروەک ئەبەر. هەروەها لە (عز) و (کش) یشدا بەڵام لەگەڵ هەڵەکەیدا لە نووسینەوەی (هەروەک) دا بە (هەروەکو). قاڵبی (ت) و (ک) و (اح) و (خا) و (خب): قاڵب. ئەمیش هەر (قاڵبی) یە. توندی یو سفتی (عم) و (گم) و (اح) و (خا) و (خب): سفتی یو توندیی.

واتە: یاخود ئەمە چییە قوتوویەکی پڕ لە گەوهەر هەمووی جوانیی و ڕازاوەیی بێ؟ ! ئەمە چییە دوڕڕێکی ڕووناک کە هەموو لایەکی ئاوێکی خاوێن و بێگەرد بێ وەک بڵێی تەنانەت خۆیشی ئاوە؟ !

لەنێوان (دوڕ) و (ئاو) دا تەناسوب هەیە.

مونەووەر (چر): مودەووەر. مودەووەر: خڕ. هەموو (خب): پڕی.

واتە: یاخود ئەمە چییە لە هێلکەی وشترمورغ ئەچێ تازە کردبێتی هێشتا هەڵمی ناوسکی وشترمورغەکەی لێ هەڵسێ وەک پەردەی بوک سپی و خاوەن شکۆ و بەرزی بێ؟

لەنێوان هەردوو (بەیضە) و (بەیضا) دا جیناسی لاحیق و، لەنێوان (بەیضا) و (بە ضیا) دا وشەئاراییەک هەیە، لەسەرێکەوە لە جیناسی تەرکیب و لە سەرێکی کەوە لە جیناسی قەلب ئەچێ.

بەیضێکی (عم): بەیضەیکی. شوتورمورغیی (عم) و (کم) و (ت) و (ک) و (عز) و (تو) و (اح) و (خب) و (کش): شوتورمورغ. سەنا (ت): بەصەفا. (اح) و (« پەراوێزی » خا) سیا ڕەنگە مەبەست لە تاریکایی بێ.

واتە: یاخود ئەو کاڵەکە خرچە پێنەگەیشتووە چییە لەگەڵ پێ نەگەیشتنیشیا ئەوەندە شیرینە ئەڵێی بە هەنگوین ئاودراوە و، لەبەر شیرینییە لەڕادەبەدەرەکەی تۆزێکی بەئاستەم درزی بردووە؟ !

خرچێکی (عم): خرچەیکی.

مەعنای ئەم بەیتە و دوو بەیتی پاشەوەی پێکەوە لێک ئەدەینەوە.

با (عم) و (گم): بۆ. مەمکێکی هەکە تازە: ئەمە تێکستی (عب) و (تو) و (من) و (کش) ە. ئێمە ئەممان هەڵبژارد چونکە چوار نووسخە لەسەری هاودەنگ بوون و، وشەیەکیشە بۆ یەکەمجار نالییی بەکاری دێنێ و، زاراوەیەکی ڕەسەنی یەکێ لە دیالێکتە کوردییە کۆنەکانی و، نالیییش عادەتیەتی وشە لە زۆر دیالێکتەوە ئەخوازێ. (چر): مەمکێکی بێ کە تازە. (عم) و (گم) و (عز): مەمکێکی تەڕ و تازەی. (ت) و (اح) و (خا): مەمکێکی تەڕ و تازە. (ک): مەمکێکی وەکو تازە. هەڵیدابێ (تو): گوڵی دابێ.

کەناری گوڵی: ئەمە تێکستی تەنها (عم) و (گم) ە. نووسخەکانی تر هەندێکیان (ی) یان لەپاش (کەنار) یا (گوڵ) یا هەردوکیان داناوە و، هەندێکیان (گوڵی) یان بە (کوڵی) نووسیوە کە ئەوەش بەپێی ڕێنووسی کۆن دروستە. (ک): کە تازە و گوڵی. (عز): کەنارە گوڵی. مابێ (ت): دابێ. ئەشگونجێ (کەناری گوڵی) بە (کە ناری گوڵی) بخوێنرێتەوە واتە: کە گوڵی هەناری. قڵیش (چر) و (عم) و (خا): قڵش. (گم): قەڵەش.

واتە: یاخود ئەو پرسیارە وەڵام نەدراوە بەو شتانە نەشوبهێنین کە تا ئیستا باسمان لێ کردن، بەڵکو شتە پرسیار لێ کراوەکە لەخۆیدا چۆنە هەروا وەصفی بکەین، بڵێین ئەو مەمکە سپییە زیوینە کامەیە کە تازە و تەڕ هەڵیداوە و دەرکەوتووە؟ ئەو هەنارە تازە دەرکەوتووە کامەیە کە هێشتا گوڵەکەی نەوەریوە و بە قەراخیەوە ماوە، درز و قڵیشی تێ نەبوە وەک هەنارێ کە بارانی پایز لێی بدا و، ئەڵێی شەمامەی زێڕە، تەنها بۆ تاقیی کردنەوە و هەست کردن بە شیرینییەکەی نەختێکی ئەوەندەی کونی دەرزییەک شەقی بردووە !
بە گوێرەی ئەم مەعنایە، ئەوەی کە نالییی وتی گوایە شتە پرسیار لێکراوەکە، وەک خۆی چۆنە وەصف ئەکا، تەنها بۆ زیادەڕەویی بوو. ئەگینا ئەم جۆرە وەصف کردنەش شوبهاندن بوو.
ئەشتوانرێ مەعنای نیوەی یەکەمی بەیتی یەکەمی ئەم سێ بەیتە وا لێ بدەینەوە بڵێین با وەک مەستورە خۆی چۆنە وا وەصفی ئەو شتە پرسیار لێکراوە بکەین و ئەو شتە بەوشتانە بشوبهێنین کە لە مەستوورە خۆیدا دیارن..

تا (چر) و (ت) و (عز) و (تو) و (من) و (خب) و (کش): وا. هەڵەیە. لەپێشانا (دا) بووە. (اح): دا. قڵەشا (گم): قەڵەشا. (من): قڵیشا.

واتە: یاخود ئەمە چییە نە وەک ئەو شتانەیە پێشان شوبهاندمان پێیان و، نە وەک ئەو شتانەیە پاشان شوبهاندمان پێیان.. شتێکی بەناوبانگە، کەچیی لە بەرچاویش نییە وەک پەلەوەری عەنقا و وەک وەفا و پیاوەتیی لەبەرچاوبوونی دۆستان کە خەڵک باسیان ئەکەن و لە ژیانیشمانا ڕێمان تێیان ناکەوێ.

مەثەلا: (ک) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): مەثەلی. میثلی (ت) و (عب) و (اح) و (خا) و (خب): میثل. دیارە ئەمیش هەر (میثلی) یە.

واتە: یاخود ئەمە چییە کە خاوەنی زەڕ و زیوێکە تەنانەت پیاوی زیرەک و تێگەیشتویشی پێ هەڵئەخڵەتێ و، چەند دڵۆپێک لەو شتەی لایە کە لای خەڵک ئەوەندەی ئەو ئیکسیرە، گرانبەهایە، کە زێڕی سووری پێ دروست ئەبێ. مەبەست لە خوێنی کچێنییە کە لە کۆمەڵگای کوردەواریدا زۆر بەبایەخە و بە نیشانەی سەربەرزیی کچ ئەدرێتە قەڵەم.

زیوێ کە فریبی (چر) و (ک) و (تو) و (عب): زیوێ کە فریب. ئەمیش هەر (فریبی) یە. (ت) و (اح) و (خا): زیو بێت و فریب. ئەمیش هەر (فریبی) یە. (کش): زیوی فریب. بەپێی ئەم نووسخەیە ئەبێ (صاحێب) بە (صاحێبی) و (فریب) یش بە (فریبی) بخوێنرێتەوە.
لەم بەیتەوە تا دوایی لە (خب) دا نییە.

واتە: یاخود ئەمە چییە ئەوەندە نایاب و بەنرخە پادشاهان چەند شەڕیان لەسەر تەختەکەی کردووە و هەرکامیان ویستوویە خۆی لەسەر تەختی دانیشێ و، چەند خوێن لە شەڕدا لەسەر ئەو ڕژاوە و، ئەو خۆی کەس نەیتوانیوە دەستی بۆ بەرێ و خوێنی بڕێژێ. مەبەست لە (تەخت) لاشەی مەستوورە و، مەبەست لە (خوێن ڕژاندنی) لاقە کردنیەتی..
ئەشگونجێ مەعنای نیوە بەیتی دووهەم ئەوەبێ مەستوورە چەند جار خوێنی عادەتی مانگانەی لێ ڕژابێ، بەڵام خوێنی کچێنیی هێشتا لێ نەڕژابێ.

ئومەرا (خا): ئومەرای. چەندە (چر): چەند. بۆ (چەندە) و (چەندی) یش ئەگونجێ. (عم): چەندی. خوێن کە ڕژابێت و (عم): خوێنێ ڕژابێت و. (گم): خوێنێ ڕژابێت. ئەمیش هەر لەگەڵ (و) ی عەطفدا ئەبێ.

لەپاش ئەو هەموو پرسیار و ناوونیشان هەڵدانە کە (نالییی) بە زوبانی (مەستوورە) وە گێڕایەوە، ئەم بەیتە ئەبێ بە پوختەی پرسیارەکە و، بەیتەکانی پاشەوەش وەڵامی پرسیارەکەن.

تەرکێکی: ئەمە تێکستی (اح) و (« پەراوێزی » خا) یە. (چر) و (ک) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): سیڕڕێکی. یا بەمەعنای (نهێنییەکی) یا (سوڕڕەیەکی) یە، واتە: ناوکێکی، کە کینایە بێ لە خوار ناوک !. (عم) و (گم): سمتێکی. (ت) و (خا): طورفەیکی. طورفە بە شتێ ئەڵێن ئەوەندە نایاب بێ کەس وێنەی نەدیبێ. نازک (عم) و (گم): ناسک.
لەگەڵ ئەوەش کە هەموو نووسخەکانی بەردەستمان، (خب) نەبێ، ئەم بەیتەیان تیایە و لەبەر ئەوە مەیدانی دانی ئەپاڵ کەسێکی تر لە نالییی بەولاوە، ئێجگار تەسک ئەبێتەوە لەڕووی ڕەخنەگردا، ئێمە هێشتا هەر بەلای ئەوەدا ئەچین کە هیی نالییی نەبێ و شاعیرێکی تر لەلاوە هاتبێ و داینابێ و خستبێتیە چوار چێوەی پارچە شیعرەکەوە و لەگەڵ بەیتەکانی کەی تێ هەڵکێش کردبێ. بەڵگەی ئەم بۆچوونەشمان ئەمەیە:
١ - پرسیارەکە تێکڕا پڕە لە تەعبیری ناسکی ئەدەبی و مەجاز و کینایە و شوبهاندنی ڕەوان بێژانە و، بەزەحمەت لەگەڵ ئەم زەقیی و بێ پەردەییەدا ئەگونجێ کە لەم بەیتەدا هەیە.
٢ - پارچە شیعرەکە لە دوو بەش پێکهاتووە، بەشێکی پرسیار و بەشێکی وەڵام. ئەگەر بشڵێین بەیتەکە هیی نالیییە، ئەبوو لە داوێنی وەڵامەکەوە و بە داڕشتنێکی تر داینایە، نەک لێرەدا کە بەجارێ سیحری پرسیارەکە هەمووی بەتاڵ ئەکاتەوە و هیچی تیا ناهێڵێ.

واتە: کە مەستوورە لە پرسیارەکەی بووەوە و (دێوانەکەم) تێ گەیشت کەوا (کردنەوەی ئەم گرێیە) ی خراوەتە ئەستۆ، ڕاست بووەوە وتی: یاخوا (فرمێسکی ڕەوان) م بەقوربانت بێ !.. تاد. پاشماوەی قسەکانی لە بەیتەکانی پاشەوەدا باس کراوە..

لە (چر) و (ک) و (خا) دا لەسەر ئەم بەشەی ئەم پارچە شیعرە نووسراوە: « جواب » واتە: وەڵام. (عم) یش نووسیویە: « و لە فی الجواب » واتە: هبی نالیییە لە وەڵام دانەوەدا. (گم) یش نووسیویە: « ئەوەی خوارەوەشی جارێکی دیکە لە وەڵامیدا داناوە ». (ت) یش بەیتی پێشووی، وەک دوابەیتی هەموو پارچە شیعرێک، بە خەتی سوور نووسیوە کە واتە ئەمە قەسیدەیەکی ترە. (تو) یش نووسیویە: « حضرت نالییی خودش از زبان مستوره در جواب این قصیده را باز گفته ». واتە: جەنابی نالییی خۆی ئەم قەسیدەشی لە وەڵامدا بە زوبانی مەستوورەوە وتووە. بەڵام وانییە چونکە وەڵامەکە بە ناوی نالییی خۆیەوەیە نەک بە زوبانی مەستوورەوە. (عب) یش نووسیویە: « جواب خود را از زبان مستوره چنین داده » واتە: (نالییی) وەڵامی خۆی بە زوبانی مەستوورەوە وا داوەتەوە. ئەمەش هەر هەڵەیە. (اح) یش هیچ نیشانەیەکی جیاکردنەوەی لەنێوان ئەم دوو بەشەی پارچە شیعرەکەدا دانەناوە.
گوتی: ئەمە تێکستی (عم) و (ک) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش) ە. نووسخەکانی تر هەموو: وتی.

واتە: وتی پرسیارەکەت پرسیارێکی قورس و گرانە و بە هەموو کەس لێک نادرێتەوە، کەسێکی جوان و شۆخ و لێهاتووی ئەوێ، شت باش لێک بداتەوە و پێی بکرێ یەکاڵای بکاتەوە و، ڕەخنەگر بێ و بتوانێ زام بکا و، ڕوون کردنەوەکانی لێک بداتەوە و برین بگەیەنێتە سەر ئێسک.. بێجگە ئەم دوو مەعنایەش بۆ هەر کام لە وشەکانمان باس کرد و،
یەکێکیان بەدیمەن مەعنای مەلایانە بوو و ئەویان ناخی مەبەستەکەی مەستوورەی ئەپێکا، ئەم بەیتە گەلێ ئیشارەتی تریشی تیایە. بۆ نموونە (تەشریح) ئیشارەتە بۆ کتێبی (تشریح الافلاک) کە کتێبێکی مەلایانەیە لە زانستی ئاسمان شوناسیدا، (بهاءالدین العاملی) دایناوە. (هەیئەت: الهیئة) یش زانستی ئاسمان شوناسیی کۆنە. زاراوەی (هەیئەتی چاک) لە حوجرەی فەقێدا بە کتێبی زۆر چاکی زانستی هەیئەت ئەڵێن. (شاریح) یش بەو کەسە ئەڵێن لەسەر (مەتن) ی کتێب ئەنووسێ. ئەوەش بزانین کە (مەتن) خۆیشی بە عەرەبیی واتە (پشت).. (جاریح) یش کەسێکە لە گفتوگۆی زانستیدا قسەی بەرابەرەکەی لەکەدار بکا. (مووضیحە) یش زاراوەیەکی شەرعە لە باسی (قیصاص) دا، بە زامێک ئەڵێن ئێسکی زامارەکەی دەرخستبێ.. سەرەڕای ئەوە کە لە کتێبی حوجرەدا لە چوارچێوەی هەندێ بابەتدا، لەسەر هەندێ وردە بابەت ئەنووسرا (موضحە) یا (مسئلة) یا (مهمة) یا شتی تری وا. کەواتە لە کۆکردنەوەی ئەم وشانەدا تەناسوب هەیە و لە هەر کامێکیشیاندا، بەش بەحاڵی خۆی، تەورییە هەیە. لەنێوان (شاریح) و (جاریح) یشدا جیناسی لاحیق هەیە.
لەوانەیە ئەم بەیتە ئیشارەتێکیشی بۆ ئەوە تیابێ کە نالییی لە سەردەمی لاوێتیدا کوڕێکی شۆخ و قۆز و بڕمێن بووبێ، چونکە لەلایەکەوە ئەڵێ جێبەجێکردنی داواکەی مەستوورە کەسێکی وای ئەوێ و، لە سەرێکی کەشەوە عەقڵ نایگرێ دەست بەو خێری خواوە بنێ بۆ کەسێکی تر.

واتە: ئەوەی، با ئەو شتەی، ئەم پرسیارە لێک ئەداتەوە یا ئەم شتە یەکاڵا ئەکاتەوە، ئەبێ لەبارەی توندیی و ڕەقییەوە وەک تێکستی ئەو کتێبانە بێ کە فەیلەسووفەکان نووسیویانە، یا وەک پشتی ئەوان قایم و پتەو بێ. دیارە وردکردنەوە و لێکدانەوەی ئەمەش بە هەموو کەس ناوترێ و ئەبێ بە دزییەوە بکرێ، یاخود ئەم (لێکدانەوەیە) کارێکە ئەبێ بە نهێنیی و لە شوێنی تایبەتیدا جێبەجێ بکرێ.

لەنێوان (مەتن) و (حوکەما) و (تەدقیق) دا تەناسوب و، لە (مەتن) و (تەدقیق) دا تەورییە هەیە، لە هێنانی وشەی (مەتن) و دانەپاڵی (توندیی) و (ڕەقیی) یشدا بۆلای، ئیشارەت بۆ ئەو پەیوەندە کراوە کە لەنێوان (پشت) و (تۆوی پیاو) دا هەیە. لە (نهێنییەتیی لێکدانەوەی مەتن) یشدا ئیشارەت بەوە کراوە کە جاران ئەوانەی بابەتێکی بایەخداریان ئەزانیی، بە هەموو کەسیان نەئەوت و لە چوارچێوەیەکی تەسکدا نەبوایە کەسیان فێر نەئەکرد.

نالییی لەم بەیتەدا ڕوویەکی تری یەکالا کەرەوەی پرسیارەکەی مەستوورە لێک ئەداتەوە، چونکە دیارە هەمیشە لە حاڵەتێکدا نییە و باری جیاجیای زۆرە.. لێرەدا ئەڵێ: نەرم بێ، خۆش بەدەستەوە بێ، بەرهەمدار بێ، وەک پەخشانێکی ڕەوان بێ کە ئەدیب نووسیبێتی.. درێژ بێ، دیار و هەستاوە بێ وەکو دەستی کەسێک کە بۆ لەخواپاڕانەوە دەستی درێژ کردبێ..
وشەی (مونتیج) زاراوەیەکی عیلمی مەنطیق و، وشەی (بەسط) یش لە زاراوەکانی بەلاغەیە.

واتە: ئەوەی ئەم گرێ کوێرەیە ئەکاتەوە و چاری ئەم مەسەلەیە ئەکا ئەبێ بەدەم خەویشەوە بێدار بێ و هەستابێ و، لە دەرگای قەناعەت و ڕەزامەندیدا بە هەرچیی خوا دای، وەک ئاڵایی قنج ڕاوەستابێ و، کوێرانە هەستێ هەروەک عاسا، شەلم کوێرم ناپارێزم، ڕێ بداتەبەر..
خۆ ئەگەر مەبەست لە (بابی ڕەضا) کەیخوسرەو خانی ناکام بێ کە پاشان مەستوورەی مارە کردووە و، کوڕێکیشی بووە ناوی (ڕەضا قولیی خان) بووە، ئەوە ئەبێ مەعنای بەیتەکە وا لێ بدەینەوە کە ئیشارەتە بۆئەوە (هینەکەی) نالییی وەک ئاڵایی قنج لە دەرگای ماڵی باوکی ڕەضا قولیی خانا وەستابێ بۆ ئەوەی نەهێڵێ باوکی ڕەضا قولیی خان، واتە کەیخوسرەو خان، دەرچێ خۆی بگەیەنێ بە مەستوورە و مارەی کا یا ئەگەر مارەی کردبێ بیگوێزێتەوە. بۆیە مەعنای بەیتەکە بەم جۆرە لێک ئەدەینەوە چونکە تێکڕای پارچە شیعرەکە وائەگەیەنێ کە کاتێ نالییی ئەم « خەوە » ی دیوە، مەستوورە کچ بووە، کە کچیش بو ئیتر چیی ئەکا لە ماڵی باوکی ڕەضا قولیی خانا؟.
ڕێیشی تێ ئەچێ مەبەستی نالییی لە (بابی ڕەضا) دەرگای مەشهەدی ئیمام ڕەضا بێ و بەیتەکە ئیشارەت بێ بە شیعەیەتیی میرە ئەردەڵانییەکانی سنە. کەسیش بۆی نییە بڵێ نالییی تەشبیهی وا چۆن ئەکا؟ ئەوێ (هینەکەی) بشوبهێنێ بە دەستی بۆ لەخواپاڕانەوە درێژکراو، بۆ ئەبێ نەیشوبهێنێ بە عەلەمی قنج کراوەی دەرگای مەرقەدی ئیمامێک..

لەنێوان (نائیم) و (قائیم) دا جگە لە طیباقی بەدیمەن، جیناسی لاحیقیش هەیە. ئیقتیباسیشە لە حاڵەتی خواپەرەستان کە پێیان ئەڵێن (قائم باللیل). لە کۆکردنەوەی (بێ دیدە) و (عەینی عەصا) یشدا تەناسوب هەیە چونکە عاسا هیی کوێرانە.

نائیم و (چر): نائیم. دیارە ئەبێ لەگەڵ (و) ی عەطفدا بێ. ڕەضا (عز) و (کش): ڕەجا. بێ دیدە هەڵستێ (ت) و (خا): بێ دیدەیی هەستی.

نالییی لەم بەیتە و بەیتی پاشەوەدا پێ شوبهێنراوەکانی لە جیهانی تەصەووف وەرئەگرێ و ئەڵی: ئەو شتە وەک صۆفیی جەذبە لێ هاتوو یا وەک شێتی ناوکۆڵان و ڕێگاوبان و، وەک لەرزوتادار لە خۆشییانا موچوڕکەی بەلەشدا بێ و، ئەو ڕێگایەی گرتبێتەبەر کە چاکانی خوا هەموو گرتویانەتەبەر. مەبەستی لەوەیە چاکانی خوا هەموو ئەو شتەیان کردووە کە ئەو ئەیەوێ بیکا..

لەرزش و: ئەمە تێکستی تەنها (اح) ە. نووسخەکانی تر هەموو: لەرزەوو. ئێمە، لابەر هاوسەنگیی لەگەڵ (مورتەعیش) و (ڕەوش) ئەممان لا پەسەندتر بو. مەسلەکی: ئەمە تێکستی (عم) و (گم) و (عز) و (تو) و (کش) ە. نووسخەکانی تر هەموو: مەسلەک. دیارە لەوانیشدا هەر مەبەست (مەسلەکی) یە.

واتە: ئەو شتە تەپڵە سەرێکی هەبێ لە (میحراب) ی ئاواتا نابێتیە (زەوی) و، (چاو) ێکی هەبێ، تەنها چاوێک، هەمیشە لە (فرمێسک) ی گریاندا نوقم بێ..

لە وشەی (میحرابی ڕەجا) و (فرمێسکی بوکا) دا تەورییە هەیە. هەروەک چۆن (غەرقە) ش ئیشارەتێکی بۆ (خەرقە) ی ئەهلی تەصەووف تیایە، واتە وەک چۆن ئەوان خەرقە ئەدەن بەکۆڵیانا، ئەمیش (فرمێسکەکەی) ئەکا بە خەرقە بۆ خۆی..

غەرقەیی (تو): غەرقە. ئەبێ ئەمیش (غەرقەیی) بێ ئەگینا نیوە بەیتەکە لەنگ ئەبێ.
نیوەکانی ئەم بەیتە لە نووسخەکانی (عم) و (گم) و (ت) و (اح) و (من) و (خا) دا بەرودوان.

واتە: ئەو شتە هەرگیز ڕێگای حەرام و بێ حورمەتیی نەکوتابێتەوە و، چەند ئاوی ڕشتبێ، بەڵام بە جۆرێکی وای نەڕشتبێ ئابڕووی پێ بچێ.
ئەشگونجێ ڕستەی (ڕێی حورمەت و) بە ڕستەیەکی سەربەخۆ دانێین و مەعنای وا لێ بدەینەوە: ڕێگای، ڕێگای حورمەت بێ و، بە ڕێگای بێ حورمەتیدا نەڕۆیشتبێ.

حورمەت و (چر) و (ک) و (عب) و (کش): حورمەت. بۆ (حورمەت و) و (حورمەتی) یش دەستئەدا. (ت) و (عز) و (تو) و (من): حورمەتی. چەند ئاوی (چر) و (عب): چەن ڕووی. (عز): چەند ئاو. « پەراوێزی » خا): چەند ئاو کە.

واتە: دەسا فەرموو، زەحمەت نەبێ تەشریف بێنە، ئەگەر لەم پێناوەدا هینەکەم سەریشی تیا بچێ و بدرێ بە کوشت، هەر گەردنکەچی بەر پێتە و ئامادەیە بۆ جێبەجێ کردنی داواکەت و کردنەوەی گرێ کوێرەکەت.
نالییی بۆیە (سەرتیاچوون) ی بە (کوژران) مەعنا لێداوەتەوە، تا لەوە حاڵیی ببین کە مەعنای (سەر پیاچوون) یش ئەگەیەنێ.. هەروەها (گەردنکەچی بەرپێتە) یش بێبەش نییە لە ئیشارەتێکی ناسک..

بەر پێتە (ت) و (اح) و « پەراوێزی » خا): سەر پێتە.

ئەم بەیتە پەیوەندی بە بەیتی پێشووەوەیە و مەعنای ئەو تەواو ئەکا.
واتە: ئەو (شتە) گەردنکەچی بەرپێتە و سەریشی تیا بچی هەر ناگەڕێتە دواوە، دەسا فەرموو وەرە، تا بە تیژیی و بە پەلە ڕێگای ئەو تاریکستانییە بگرێتەبەر، کە سەرچاوەی ژیانە و ئاوی ژیانی تیایە، یاخوا دڵۆپ دڵۆپ ئاوی زیندەگانیت، یا (ئاوی مەلا خدرت) تا دوا دڵۆپ بەقوربان بێ و دوا چۆڕی بۆ تۆ ببڕێتەوە !

گەرم ڕەوی (چر): گەرم ڕەو. ئەمیش هەر (گەرم ڕەوی) یە. (گم): گەرم ڕەویی. (ت) و (کش): کرم روی. ئەمیش هەر (گەرم ڕەوی) یە. ڕێگەیی: ئەمە تێکستی (ت) و (خا) یە. نووسخەکانی تر هەموو: (قەطرەیی). بەم پێیە مەعنای بەیتەکە وای لێ دێتەوە: تا تیژ ڕۆیشتنی ئەو دڵۆپە ئاوە هەبێ کە ڕێگای تاریکستانی سەرچاوەی ژیانی گرتووەتەبەر، ئاوی زیندەگانیی یا (ئاوی مەلاخدر خۆی) ت، دڵۆپ دڵۆپ بەقوربان بێ.

مەعنای ئەم بەیتە و دوو بەیتی پاشەوەی پێکەوە لێک ئەدەینەوە.

مەجذووبە صیفەت (اح) و « پەراوێزی » خا): مەجذووبی صەفیی یان صەفێ. (خا): مەجذووبی صیفەت. دیارە (مەجذووبیی صیفەت) ە بە (ی) ی مەصدەرییەت. « پەراوێزی » خا): مەجذووب صیفەت. دیارە ئەمیش (مەجذووبە صیفەت) ە. صیلەی (چر) و (ک) و (عز) و (تو) و (عب) و (من) و (کش): صەلای (؟). (خا): صیلە. دیارە ئەبێ (صیلەی) بێ. تێدا (ت) و (تو) و (عب) و (من): تیا.

جاذیبەوو قابیلەیی: ئەمە تێکستی (عز) و (خا) و (کش) و (ە). نووسخەکانی تر هەموو: جاذیبەیی قابیلەیی. مەستوورەوو (ت): مەستوورەیی.

ئەم سێ بەیتەش هەروا مەعنای دوو بەیتەکەی پێشوو تەواو ئەکەن.
واتە: کێ بێ، وەک تۆ، بەم تاریکە شەوە بەزەیی بە مندا بێتەوە و وەک ژنە صۆفیی کە شێخ جەذەبەی لێ هێنابێ و ڕایکێشابێ بۆلای خۆی، بێ بەلامەوە و، سیلەی ڕەحمی لەبەر چاو بێ و، هەم هێزی ڕاکێشانی منی ببێ بۆلای خۆی و هەم شتیشم لێ وەربگرێ و بۆ (وەرگرتن و دان)
دەست بدا و کەڵکی ئاڵوگۆڕی پێوەبێ، شارراوە و نهێنییش بێ وەک سروەی بای سبەینان.. بەکوێراییی چاوی ناحەز و بەدکار، بێ ترس و بێ پەروا وەک سەرخۆش هەڵێ بێت بەدەممەوە، تا (شیش) ەکەی منیش (کەباب) ێکی بداتێ و بەو کەبابە گەرم و تەڕی کاتەوە... بەپێی ئەم مەعنایە (شیش) یش و (کەباب) یش هەر یەک شتن و (شتەکە) جارێکیان لە ڕویەکەوە کراوە بە (شیش) و جارێکی کە لە ڕویەکی ترەوە کراوە بە (کەباب).

لە وشەی (ڕەحم) دا ئیشارەت کراوە بە (ڕەحەم) ی ئافرەت و لە وشەی (مەستوورە) شدا تەورییە هەیە.

ئەم مەعنایە کە ئێمە لێمان داوەتەوە لەسەر تێکستی زوربەی نوسخەکانە. ئێمە لامان وایە ئەگەر لە نوسخەی (عم) کە لەجیاتیی (گەرم و تەڕی) نووسیویە (گرم بری) و ئەتوانرێ بە (گەرمە بەڕێ) بخوێنرێتەوە - ئەم ڕستەیە وەربگرین و، لە نوسخەکانی تریش (کا بە کەبابێ) کە بێنین و نیو بەیت بەم جۆرە پێکەوە بنێین:
ئەم بابزەنە گەرمە(یا: گەڕمە) بە ڕێ کا بە کەبابێ
مەعنایەکی جوانترمان دێتە دەست کە لەگەڵ مەعنای بەیتەکانی پێشەوەش باشتر ئەگونجێ، چونکە مەعنای نیوە بەیتەکە وای لێ دێتەوە: ئەم (شیش) ە گەرمە یا گەڕەی من بە پێبەخشینی (کەبابێ) بەڕێ بکا. بەپێی ئەم مەعنایە، مەعنای (شیش) و (کەباب) یەکێ نابێ و جیا ئەبن لەیەک و (شیش) لای (نالییی) و (کەباب) لای (مەستورە) ئەبێ. هەروا بەپێی ئەم مەعنایە ئەشتوانین (باب زەن) لەجیاتیی (شیش) بە (دەرگاکوتەوە) مەعنا لێ بدەینەوە، واتە: (کەبابێ) بدا بەم (هینە) ی من کە دەرگاکەی ئەکوتێتەوە.
بە کوێریی ڕوقەبا بێ (ت) و (عز) و (تو) و (عب) و (اح) و (ن) و (کش): کوێرییی ڕەقیبان. گەرم و تەڕی کا بە کەبابێ (چر): کرم تری کانی کبابی. (گم): گەرم بەریی کوانی کەبابێ. (خا): کرم تڕی کانی کبابی. مەعنای هیچ کام لەم نوسخانە دیار نییە. (کش): کرم.. دیارە یا (گەرم و) وە یا (گەرمە) یە.
لە (عم) و (گم) دا نیوەی یەکەمی ئەم بەیتە و بەیتی پێشوو نییە و لە نیوەی دووهەمی هەردوکیان بەیتێک پێکهاتووە.

واتە: نالییی ! ڕووی لاپەڕەی کتێب بەو گاڵتەوگەپ و قسەی هەلەق مەلەقانە ڕەش مەکەرەوە کە شاعیران شەرمیان لێ دێ. کتێب و دیوانی شیعر بە بابەتی وا بەدناو ئەبێ و ئابڕووی پێ ئەچێ..
نالییی پاش ئەوەی ڕووداوی خەوەکەی و گفتوگۆی نێوان خۆی و مەستوورەی هەموو گێڕایەوە و لێ بووەوە، بە عادەتی شاعیران چاوێکی ڕەخنەئامێز بە خۆیا ئەگێڕێتەوە و، ئەوەتە لەم سێ بەیتەی دوا بەشی پارچە شیعرەکەیدا داوا لە خۆی ئەکا واز لەم جۆرە قسە بێجێیانە بێنێ و، بە خۆی ئەڵێ بنیادەم بە خەو و خەیاڵ نابێ بە هیچ و، چاتریش ئەوەیە لەجیاتیی قسەی هیچ و پوچ شتێ بڵێ و بنووسێ کە بۆ دواڕۆژی پاش مردنی چاک بێ.

پێی (چر) و (عم) و (ک) و (تو) و (عب) و (من) و (خا) و (کش): پێ. هیچ (چر) و (خا): هەر.
ئەم بەیتە لە (من) دا دوابەیتی ئەم پارچە شیعرەیە. وادیارە نازناوەکەی (نالییی) بە هەڵەیدا بردووە.

واتە: ئەگەر بنیادەم حیسابی خەو و خەیاڵ بکا و بینووسێتەوە و بەتەمای بێ بێتەدی، ئەبێ گەدا ببێ بە پادشا و پادشاش ببێ بە گەدا و هەموو شتێ ئاوەژۆ ببێ، کە ئەوەش هەرگیز نابێ.

تەحریری (عم) و (گم): تەعبیری. خەیاڵ و (عم) و (گم): خەیاڵی. (ت) و (اح): خەیاڵ. بۆ (خەیاڵ و) و (خەیاڵی) یش ئەگونجێ. بێتە (تو) و (عب) و (اح) و (من) و (کش): بێنە. دەروێش و (تو) و (عب) و (کش): دەروێش. بۆ (دەروێش و) (دەروێش) یش ئەگونجێ. شاه و: نووسخەکانی بەردەستمان هەموو نووسیویانە (شاه)، بەڵام دیارە ئەبێ بە (و) ی عەطفەوە بێ.
ئەم بەیتە لە (عم) و (گم) دا دوابەیتی بەشی پرسیارەکەیە. لە (تو) و (کش) یشدا دوابەیتی بەشی وەڵامە، واتە لەگەڵ بەیتی پاشەوە لەجێی یەکتردان. لە (من) یشدا لەگەڵ بەیتی پێشوو لەجێی یەکتردان.

واتە: واباشترە بیر لە دۆزینەوەی ڕێگای ڕاست، ڕێگای لای خوا بکەیتەوە، نەک هەر خەریکی باسکردنی ڕابواردن و (ئاڵایی هەڵکراو) و شەکانەوەی بە بای ئارەزووبازیی بیی.

خەیاڵ و خەوت (عم) و (گم): خەیاڵت لەگەڵ. (ت) و (عب) و (اح) و (کش): خەیاڵ خەوت. بۆ (خەیاڵ) و (خەیاڵی) یش دەستئەدا. (عز) و (من): خەیاڵی خەوت. عەلەم و (عم) و (گم): عەلەمی. (ت) و (اح) و (خا): عەلەم. بۆ عەطفیش و ئیضافەش ئەگونجێ. بادی (چر) و (عب) و (اح) و (خا) و (کش): باد. بۆ (بادو) و (بادی) یش دەستئەدا. ئەشگونجێ لە ئەسڵدا (یاری) بووبێ و بە هەڵەی نووسیار گۆڕابێ. (گم): بابی.