بەیتی لاپەڕە 597:
حەریقی ضیقی زیندانم نەسیمی صوبحدەم با بێ
ئەگەر ڕۆحی منت باقی دەوێ، ساقی! مەیی نابێ

شەرحەکە وای داناوە نالی سووتاوە لە تەنگەژەی زیندان: چەژی بەیتەکە و داخوازیی شەرابی ناب لەگەڵ زیندان ڕێک ناکەوێ. نالی حاڵی ناسازی خۆی داناوە بە زیندان و ئاگر، هەر ئەم وەزعەیشە وادەکا داوای بای صوبحدەم بکات کە بە زاهیر بایەکە لە ئاگرەکە زیاد دەکات لە حەقیقەتیشدا دەرووی تەسکینی پێ دەکرێتەوە. لە ساقیش، مەبەسی مەیگێڕە نەک یار، چونکە یار بۆخۆی دە جاران لە شەراب مەبەستترە. «مەیی ناب»ـیش شەرابی ئەوتۆیە نە ئاو نە هیچ شتێکی دیکەی تێکەڵ بووبێ تاکوو باشتر پێی مەست بێ. چ ڕێکەوت و چ ئانقەست بێ. بەیتی دواتر کە دەڵێ: «لە وەصلی تۆ زیاتر خەوفناکم، نەک لە هیجرانت» بە بەڵگەی ئەو واتایە دێت کە من بۆی دەچم.

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 589:
نییە دەخلم لە شانامە و مەصافی، غەیری ئەم نوکتە:
کە کوشتەی بەندی تۆیە هەر کەسێ ئازاد و ئازا بێ

من بەلای مەعنایەکەوە دەچم لە شەرحەکەدا نییە:
نالی ناودارانی مەیدانی عیشقی کردووە بە سێ دەستە: یەکیان ئەو ئازادیە کە گرفتاری بەندی یارە. دووهەمیان ئەو ئازایەیە کە کوژراوی یارە. سێهەمیان ئەوەیە کە ئەسیری بەند و کوژراوی یارە، واتە هەم ئازادە و هەم ئازایە.

بەیتی لاپەڕە 599:
فیدای تەشریفی ڕێگەت بێ خەراجات و خەزێنەی دڵ
نیثاری تۆزی پیت بێ گەر لە چاودا قەطرەیێ مابێ

شەرحەکە «خەراجات» و «خەزێنەی دڵ»ـی داناوە «بە هەرچی خۆشەویستییەک لە دڵدا بێ هەمووی بەقوربانی ئەوە بێ کە ڕێگە پیرۆز دەکەی و دێی بۆ لام... هەر دڵۆپە فرمێسکیش لە چاوما مابێ، ببێ بە شاباشی تۆزی بەری پێت و ڕێگەتی پێ ئاوڕشێن بکرێ».
لە پێشەوە دەڵێم: دەقی نیوەی دووهەمی بەیتەکە، بە ڕێنموونی هەندێ لە تێکستەکان و بەو ڕیوایەتی دەماودەم کە لە کۆنەوە گوێ بیستی بووم بەم جۆرەیە: «نیثاری تۆزی بەرپێت بێ لە چاوا قەطرەیێ مابێ».
لەبارەی شەرحی نیوەی یەکەمی بەیتەکەوە: ناشێ عاشق عیشقی خۆی بکاتە قوربانی لە پێناو هاتنی یار بۆ لای، کە عیشق نەما هاتن و نەهاتن هەر باس ناکرێت.
نالی «خراجات و خزینی دڵ»ـی نووسیوە «خراج» کە «خوڕڕاج» دەخوێندرێتەوە بەڵام لەبەر کێشی شیعر «خوراج» دەخوێندرێتەوە بریتییە لە هاڵامسان و هەوا دەرکردنەی لە برینی تەشەنە کردوو پەیدا دەبێ. «خزین»ـیش هەر خزنەکردنی برینە بەڵام بە «استخدام» لەگەڵ «خەراجات و خەزێنە» یەک دەگرنەوە. فیداکردنەکە، جگە لە تەئویلە «خراج و خزین» بە گەنج و نەقدینە، برین و ئێش و ئازاری دڵەکە دەگرێتەوە. لە هەمان کاتدا دەشێ خەراج و خەزێنە، بە تایبەتی «خزین» شیعرەکانی شاعیر بێ وێڕای بیرکردنەوە و خولیا و حاڵەتی عاشقانەی پڕ سەودا.
بە عادەت «نثار» بۆ شتی وەک پارە و بەردی بەقیمەت دەچێتەوە و بەڵام نالی ئاوپڕژێنی چاوەکانی لێ گرتووە بە مەبەست بۆ مراندنی تۆزی بەر پێی یار. لە گۆرانی بەغدایی هاتووە «خزَّن جرح قلبی من عذابک».

بەیتی یەکەمی لاپەڕە 600:
لە عەکسی ذاتی بێڕەنگت هەتا کەی دیدە ڕەنگین بێ
جونوونی لەیل و مەیلی نەقشبەندی عەکسی ئەسما بێ؟!

ئەم بەیتە تا بڵێی ئاوخوازە، گاڵتەی هەڵناگرێ: «ذاتی بێڕەنگ» جارێکیان «بی مانەند» و جارێکیشیان «بێ ڕەنگ، بێ لەون» ڕادەگەیەنێ. «ذات»ـیش کە «بێ لەون» بوو دەچێتەوە بۆ دەروون، نەفس، کەسایەتی. کە «بێ مانەند» بوو مەبەس لە لەش و جوانی بەرچاو دەبێت کە پەیکەرەکەیەتی.
عەکسبوونەوەی «ذاتی بێ مانەند» واتە جوانی یار، لە چاوی عاشقدا وەها دەکا چاوەکە ڕەنگین بێ بە فرمێسک، دیارە فرمێسک بێڕەنگە بەڵام کە چاوی ڕەنگین کرد بۆتە خوێن، خوێن دەگریێ، نەک ئاو. هەڵبەت سۆزی عیشق و دووری لە یار ئەم گریانە سوورڕەنگە دەزێتەوە.
عەکسبوونەوەی «ذاتی بێ ڕەنگ» لە ڕێی دەلالەتی وشەی «عەکس»ـەوە کە پێچەوانە و دژ بە دەستەوە دەدات، «بێ ڕەنگ»ـەکە دەبێتە «بەڕەنگ، ڕەنگدار» لە چاوی عاشقدا و هەمیسان فرمێسکی خوێنن ڕادەگەیەنێ.
جنوونی لەیل [کە دەکاتەوە جنوونی قەیس، مەجنوون] و مەیلی نەقشبەندیش هەردوویان عەکسی دەلالەتی وشە بەدەستەوە دەدەن:
جنوونەکە بە هۆشیاری و مەیلەکەش بە ڕاستڕۆیی لێک دەدرێتەوە.
وشەی «میل، مەیل» لێرەدا بۆ نەقشبەندی، مەدح هەڵدەگرێ و دژی مەدحیش هەڵدەگرێ: کە بڵێین نەقشبەندی لە ڕاستەڕێی شەرعی ظاهیرییان لاداوە [مەیل: لادان، لاربوونەوەیە] بۆیان دەبێتە عەیب. کە بشڵێین مەیلەکەیان لە ظاهیرەوە بۆ باطین دۆزینەوەی «حەقیقەتی موطڵەق»ـە بۆیان دەبێ بە مەدح.
نالی لە بەیتی دواتردا بازێکی دیکە دەهاوێت بۆ پتر چەسپاندنی عیشقی یار لە دەروونیدا کە دەڵێ: هەر یاری نەقشینم، زێدە جوان و ڕەنگینم، دەشێ ببێتە نەقشێک کە چەسپە لە دڵدا، هەرچی نەقشێکی غەیری ئەو هەیە هەمووی بە ئاوی چاو شۆراوەتەوە. داڕشتنی ڕستەکان بە بەریانەوە هەیە نەقشی یار وەها چەسپ بکەن لە دڵ، کە دڵەکە خۆی ببێتە «نەقشبەندی» بۆ یارەکەی.

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 601:
ثوبووتت باعیثی نەفیی منە، وەک لامی زولفەینت
لە هەردوولا قەدت بگرێتە ناو، وەک «لامەلفلا» بێ

شەرحەکە وەهای دادەنێ کە دوو زولفەکەی یار یەک «لا»ی نەفیان پێک هێناوە و دەوری باڵاتیان داوە و شاردوویانەتەوە... گۆیا، بەپێی شەرحەکە بوونی یار بۆتە هۆی «لا»یەتیی نالی وەک کە جووتە زوڵفەکەی بەهەردووکیان «لا»یەکیان پێکهێناوە بوون بە «لا»یەتیی باڵای یار. ئەم بۆچوونە لە هەموو ڕوویەکەوە دژی واتای بەیتەکەیە.
نالی دەڵێ: بەرقەراری و ثابیتبوونی تۆ، ئەی یار، سەبەبە بۆ نەفی و ئینکاری وجودم [بەو نەفیە نالی دەشبێتە فنا فی المعشوق]. لێرەدا باسێکی نەحوی عەرەبیش هەڵدەستێ بەوەدا کە حەرفی ئالف لە حروفی «علة»ـە و لە زۆر باردا تێدەچێت کەچی ئەلفی قەدی یاری نالی ثابتە، ثبووتەکەشی بەو دوو «لا»یەیە کە دوو زولفەکەی بە دەوری قەدیەوە پێکیان هێناوە. قەدەکە بۆتە ئەلف لە نێوان هەردوو زوڵفدا کە هەر یەکە شکڵی «ل»ی هەیە بەو شێوەیە کە لە سەرەوە بە باڵایدا ڕژاونەتە بەرپێی، ئەلفەکەش بۆ هەردوویان بەکارە، کردوونی بە «لا» وەک ئەم دوو شکڵە«ل ا ما»: کە لە پێشەوە سەیری بکەیت «ل»ی دەستە چەپی یار لەگەڵ قەدەکەی دەبنە «لا». لامی زوڵفی دەستی ڕاست دەبێتە «لا»یەکی مەعکوس وەک لە ئاوێنە عەکس کرابێتەوە. کە لە پشت سەیری یار بکەیت، ئەوسا «ل»ی زولفی دەستە ڕاست دەبێتە «لا» و هی دەستی چەپ دەبێتە عەکسە ئەو. بەم جۆرە ئەلفی قەدی یار نەک هەر تێ نەچووە، دوو هێندەی زولفەکان مەوجوودە و دوو هێندەی تاکە «لا» یەکی نەهی وجودی نالی نەفی دەکا. سەیریش لەوە دایە ئەلف بە ئەداتی نەهی دەسڕێتەوە وەک کە فیعلی «ینال» نەهی بێتە سەر کە دەبێتە «لاینل».
ئەم بەیتە یەکێکە لە هەرە هەرە هەرە دەگمەنەکانی هەڵبەستی عالەمی ئیسلام، ماڵم حەقە، بەیتێکە چەندین غەزەل و قەصیدە دەهێنێ.

بەیتی سەرەتای لاپەڕە 602:
گەهی ئاهو ڕەوش شاهی، گەهێ گەوهەر مەنیش ماهی
بڵا با سینە صەحرا بێ، بڵا با دیدە دەریا بێ!

شەرحەکە هەر واتای وشەکانی لێک داوەتەوە، دەبوو بڵێ، نالی سینەی خۆی دانا بە صەحرا تاکوو ئاهوو، مامز [کە یارە] بێتە ناوی. چاوی خۆشی داینا بە دەریا تاکوو یار وەک ماسی مەلەی تێدا بکات... لەمە زیاتر، من بۆ تارمایی مەبەستێکی زێدە شرایەوەی نالی دەچم، لە دەلالەتی «شاهـ» و «سینە»وە: دەزانین «سینە صەحرا بێ» بەظاهیر شتێکی ئەوتۆی تێدا نییە زێدە خەیاڵدۆزیی پێوە بکرێت. بەڵام صەحرایەک هەیە پێی دەڵێن صەحرای «سینا» پاشایەک «شاهـ»ـیش هەبوو فیرعەونی میصر بوو لە بەحردا غەرق بوو کە بەرەو سەحرای سینا بەدوای مووسا پێغەمبەر و قەومەکەی کەوتبوو. دەستەواژەی «مەنش ماهی»ـش دەشێ بە پێی ڕێنووسی کۆن «منش...» نووسراوە بخوێندرێتەوە «منیش ماهی» تا ئەو گەوهەرە، کە یارە، لە بەحردا بچێتە دەروونی نالییەوە. نالی ئەمەی ڕێک خستووە، تا ئەگەر بۆی بچێت زێدە تەڕەدەماغییەکت پێ دەگات، خۆ ئەگەر ڕەفزیشی بکەیت هیچت نەدۆڕاندووە. من ڕەفزی ناکەم و لە نالی بەزیاد نازانم.

بەیتی سێیەمی لاپەڕە 602:
لە ئالیی ئەشکی «نالی» بیکەسە، غەڵتانی نێو خاکە
مەگەر سەمعی قەبووڵت موشتەری لوولوویی لالا بێ

«لوولوویی لالا» ئەو لوولوویەیە کە لە صەدەفیکدا تەنهایە و درشت و قیمەتدارە. کە دوو یا سێ لوولوو لە صەدەفێکدا بوون ورد و کەمقیمەت دەبن، پێیان دەگوترێ «لیلی».
نالی کە دەڵێ «سەمع»ـت و نەیگوت «چاو»ت قبوڵی بکات، لەوەوەیە کە دانە لوولووەکە ببێتە گەوهەری گوارەی گوێی یار.