پێشەکی مامۆستا فاتیح مودەڕیس

ئەو مەبەستانەی کە لە شیعری (نالی)دا ڕچاو کراون، ئەمانەن:

١- دڵداری کە بەشی هەرە زۆری شیعرەکانی لەم جۆرەیە.

٢- وەصف، بەتایبەتی وەصفی بەهار و دیمەنی سروشت و وەصفی حوجرە شەق و شڕەکەی و لێهاتوویی و بوردەباریی «کەر»ەکەی!

٣- نزا و پاڕانەوە لە خوا.

٤- بیری وڵات کردنەوە: (لە قەصیدەکەیدا کە بۆ سالمی ناردووە، لەگەڵ غەزەلی «دەروونی لدار الشارەزوور و بەردە»).

٥- لاواندنەوە و پیاهەڵدانی پاش مردن: (غەزەلەکەی لەمەڕ وەفاتی سڵێمان پاشای بابان، لەگەڵ قەصیدەکەی کە وەک ئەڵێن بەبۆنەی مردنی باوکی «حەبیبە»ەوە وتوویەتی).

٦- مەدح و پیاهەڵدان: (مەدحی نووری ڕوودباریی برادەری کە ئەچێتە حەج، مەدحی سوپای بابان، مەدحی وڵات، مەدحی پێغەمبەر، مەدحی مەککە و مەدینە).

 

نالی لە قووڵیی مەعنا و جوانیی وەصف و بەرزیی پێچواندن و دەبڕین و ئاشکراکردنی دەردی دڵداری شیعری کوردیی بە ڕادەیەک بەرز کردووەتەوە بێ پێ لێ هەڵبڕین گەیشتوەتە ڕادەی ئەدەب و شیعری ئەو سەردەمەی نەتەوە دراوسێکان: عەرەب و فارس و تورک.

لە وەصفی بەهاردا ئەڵێ:

گەرمی و تەڕیی بەهارە کە پشکۆ کوژایەوە

پشکۆی گوڵ ئاتەشین بە نەسیم بوو، گەشایەوە

 لالە کە مەجمەرێکە بە با خۆش و گەش دەبێ

ناوی، کە پڕ خەڵووزە، بە شەبنم گەشایەوە

فەصڵێکە هەر لە فەرقی بەشەر تا ڕەگی شەجەر

وشکێ بە غەیری صۆفیی و عاصای نەمایەوە!

 

لە وەصفی ڕێگای دەشتی کاکی بە کاکیی حەجی ئەوسادا ئەڵێ:

 

مەڵێ: دەشتە. بڵێ: دنیا هەموو خانێکە، ئەم حەوشە

چ حەوشێکە کە ئافاقی حەصار، ئەفلاکی سەربانە

عویوونی گەرم و سوێراوی میثالی چاوی گریانە

ڕوعوونی شاخی سووتاوی شەبیهی جەرگی بوریانە

سماقی ئەحمەرە، یاقووتی ڕۆح و ئاوری نەفسە

حەصاتی ئەبیەضە، یا شوهبی نەجمی ڕەجمی شەیتانە

 

لە وەصفی حوجرە شەق و شڕەکەیدا ئەڵێ:

ڕۆژی بەفر و با وەکاشە، ڕۆژی باران قوففەیە

صاحیبی لازم کە بیبێ سەوڵ و کاسێکی شکاو!

کاسە بۆیە لازمە تا ئاردەڵۆکی دەر بدا

سەوڵ بۆیە لازمە نەک جۆگەلە بیبا بە تاو!

 

تا ئەڵێ:

حوجرەکە ئاوس بوو، وەعدەی خۆی بەهارێ بوو بزێ

وەضعی حەملی کەوتە پاییز نابەکام و ناتەواو!

 

لە وەصفی کەرەکەیدا ئەڵێ:

مل عەلەم، شیرین قەڵەم، ئاهوو شکەم، مەیموون قەدەم

سم خڕ و کلک ئێستر و مەنزڵ بڕ و عارەق نەڕێژ

صائیموددەهری بە ڕۆژ، ئەمما بە ڕۆژووی بێ نییەت

قائیموللەیلی سلووک، ئەمما سلووکی بێ نوێژ!

 

با سەیرێکی ئەم دەردە دڵی دڵدارییەش بکەین:

بۆچی نەگریم صەد کەڕەتم دڵ دەشکێنی

 بۆ مەی نەڕژێ شووشە لە صەد لاوە شکاوە

   هەر جۆگە و جۆبارێ کەوا سوور و سوێر بێ

جێی جۆششی گریانی منە و خوێنە ڕژاوە

 هەرچەندە کە ڕووتم، بەخودا مائیلی ڕووتم

  بێ بەرگییە عیللەت کە هەتیو مەیلی هەتاوە!

 

یا ئەم وەصفی زوڵفە:

ئەو سیلسیلە وا موشکی خەتا نێوی براوە

پڕ پێچ و شکەن خەم بە خەم و حەڵقە کراوە!

لەولاوێکە لەولاوە بە ئەملاوە کشاوە

یا یاسەمەنی خاوە بە ڕووی ڕۆژدا ڕواوە!

یا دووکەڵی جەستەی منە بەو شەمعە سووتاوە!

یا هەوری سییەهـ تاوە کە مانیع لە هەتاوە!

 

ئەم زوڵف و خەت و خاڵ و چاو و قەد و باڵایە ڕێگای هەستی وڵات ویستنی لێ نەگرتووە و لە قەصیدە بەناوبانگەکەیدا بۆ سالم بەڕادەیەک زوخاوی دووریی هەڵئەڕێژێ، لەوانەیە ئەو کەسەش کە ئەمڕۆ ئەیخوێنێتەوە پڕ بە دڵ ماتەمی دایگرێ و لە ناخی خەمدا نوقوم ببێ:

 

قوربانی تۆزی ڕێگەتم ئەی بادی خۆش مروور

وەی پەیکی شارەزا بە هەموو شاری شارەزوور

ئەی لوطفەکەت خەفیی و هەواخواهـ و هەمدەمە

وەی سروەکەت بەشارەتی سەرگۆشەیی حوضوور

ئەی هەم مەزاجی ئەشکی تەڕ و گەرمی عاشقان

طووفانی دیدە و شەرەری قەلبی وەک تەنوور

 

تا ئەڵێ:

وەک ئاهەکەم دەوران بە هەتا خاکی کۆی یار

 وەک ئەشکەکەم ڕەوان بە هەتا ئاوی شیوەسوور

 

لەدواییدا ئەڵێ:

زارم وەکو خیلال و نەحیفم وەکو خەیاڵ

ئایا دەکەومە زار و بە دڵدا دەکەم خوطوور!

لەم شەرحی دەردی غوربەتە، لەم سۆزی هیجرەتە

دڵ ڕەنگە بێ بە ئاو و بە چاوما بکا عوبوور!

 

لە شینەکەیدا کە ئەڵێن بە بۆنەی مردنی باوکی حەبیبەوە وتوویەتی، ئەڵێ:

 

ماتەم وەکوو زولفەینی سییەهـ گرتی سەراپات

پۆشی لە ڕوخت تەعبییەیی بەیدەق و شامات

  دیدەت وەکوو گوڵ سوورە پڕی شەونمی ئەشکە

یا لالەیی پڕ ژاڵەیە دوو نێرگسی شەهلات!

بۆ گریەیی تۆ ڕەنگە منیش هێندە بگریێم

گەوهەر بڕژێنین بە بوڵندیی قەد و باڵات

   لاکین ئەمە دنیایە گەهێ سوورە گەهێ شین

 «لا یسال من عاش و من مات و من فات»

 

کە دێتە مەیدانی نزا و لە بارەگای یەزدان پاڕانەوەش بەتەواوی ئەچێتە جیهانی گیانییەوە و بەرانبەر بە پەروەردگار و پێغەمبەری خوا ئەوپەڕی ملکەچی ئەنوێنێ. سەیری کە چۆن لە بارەگای پێغەمبەردا ئەپاڕێتەوە:

 

بەقوربانی عولوومی ئەووەلین و ئاخیرینت بم

لەگەڵ ئەسراری قورئانت کەوا ئەلطافی سوبحانە

مورادم ذیللەت و پاڕانەوەی حاڵە نەوەک نەعتە

بە چەن بەیتێکی کوردانە کە قورئانت ثەناخوانە

ئەگەرچی کوردی دووری شارەزووری قەسوەتم، ئەمما

وەسیلەم طەیبە و حیلمی شەفیع و فەضلی مەننانە

بەسەر هاتوومەتە ئەو خاکە کە هەر میثقالە زەڕڕێکی

بە میزانی شەفاعەت کێوی حیلم و بەحری غوفرانە

 

وەک دەرئەکەوێ مەدحەکانی نالی سنوورێکی تایبەتییان هەیە و ڕیا و زوبان لووسی و خۆ بۆ پێشەوە بردنیان تێدا بەدی ناکرێ. (ڕەثا)یەکی سادە بۆ فەرمانڕەوایەکی کوردی شایانی وەک سڵێمان پاشا و پیرۆزبایی لە جێنشینێکی زیرەک و هەڵکەوتووی وەک ئەحمەد پاشای کوڕی و وەسفێکی سوپای بابانەکان کە پارێزگاری سنوور بوون، یا نامەیەکی خۆشەویستانە بۆ مەلایەکی خاوێن و خانەدان و دڵ و دەروون فراوانی ڕێز لە هاوڕێ گرتووی بۆ سەفەری هات و نەهاتی حەج ڕۆیشتووی وەک نووری ڕوودباری، یا مەدح و پیا وتنی مەقامی پێغەمبەر (د. خ) و پاڕانەوە لە قاپیی ڕەحمەتی خوایی، ئەو مەدحانە نین کە بکرێنە هۆی پلار تێ‌گرتنی!

مەبەستی هەجو و ذەم کردنی خەڵقم لە دیوانەکەی نالیدا بەدی نەکردووە، لە سێ غەزەل و قەصیدەدا نەبێ: یەکێکیان لەگەڵ میرزا صەفای شیرازییەتی^[1] کە سەرەتاکەی ئەمەیە:

 

قەدری من چەندە لەلای دەوڵەتی دنیایی دەنی

      قەدری ئەو کەمتر و هەر دوو لە غەمی یەکدی غەنی

 

یەکێکی تریان دژی وشکەصۆفییە کە یەکەم بەیتەکەی ئەمەیە:

 

بنواڕە وشکە سۆفیی و ڕەقصی بە هەلهەلە

     دیسان لە بەحری وشکی هەوا کەوتە پێمەلە!

 

سێهەمیان قەصیدە درێژەکەیەتی (بە شێوەی پرسیار و وەڵام) کە بە مەستوورە خانمی ئەردەڵانیدا وتووە و ئەمە سەرەتاکەیەتی:

 

مەستوورە کە حەسناو و ئەدیبە بە حیسابێ

هاتە خەوم ئەمشەو بە چ نازێک و عیتابێ!

 

غەزەلەکەی کە بۆ «صەفای شیرازی»ی ناردووە، ئەگەرچی بۆنی تووڕەیی و قسە پێ وتنی لێ ئەکرێ، تێکڕای قسەکانی باسی ئایینە و لە ئامۆژگارییەوە زیاتر نزیکە.

غەزەلەکەشی کە دژی وشکە صۆفییە بە هەجوی زەلامێکی تایبەتی نادرێتە قەڵەم. نالی دانوولەی لەگەڵ وشەصۆفیدا نەکوڵاوە و ئەم دیاردەیە لە تێکڕای دیوانەکەیدا زۆر دیارییە.

  لە قەصیدەکەی لەمەڕ مەستوورە خانمیشدا مەدح زیاتر بەدی ئەکرێ و ئەوەندە داوێنپاکی و جوانیی داوەتێ مەگەر هەر «نالی» خۆی لە خەودا دیبێتی!

 لێرەدا بابەتێک خۆی دێنێتە پێشەوە بۆ ئەوە ناشێ بەسەریا تێپەڕین و لایەکی لێ نەکەینەوە.

 گیوی موکریانی لەو سەرەتایەدا کە بۆ «دیوانی نالی»ی نووسیوە لە چەند لایەکەوە و بە چەند جۆرێک «نالی»ی بەر پلار داوە. بۆ نموونە ئەڵێ:

«نالی هاوتای ئەحمەدی خانی و شێخ ئەحمەدی جزیری و مەولەوی و کەیفی و فیردەوسی و سەعدییە. فیردەوسی لەپێش (١٠٥٠) ساڵاندا مێژوو و زمانی فارسیی زیندوو کردوەتەوە و لە تەواوی شانامەکەیدا تەنها دوو وشەی ئارەوی (عەرەبی)ی تێکەوتووە. داخوا نالی چیی بۆ کورد و کوردستان کردووە؟ داخەکەم هیچ؟!»^[2]

  هەروەها ئەڵێ:

  «... بەڵێ ئەوە حاشار نادرێ کە نالی پارچە هەڵبەستێکی بە ناوی شیوەن و مێژووی کۆچی دوایی سڵێمان پاشای بابانەوە داناوە کە ئەمە سەرەتاکەیەتی:

 

تا فەلەک دەورەی نەدا سەد کەوکەبی ئاوا نەبوو

وەبزانم ئەوەشی لە ڕووی هەستێکی پاکی کوردایەتییەوە نەبووە، دەنا هەتیو نەدەبوو، بەڵکو نەوس و شۆرباوخۆری پێی کردووە»^[3].

 گیو هەروەها لەسەر تانە و توانجی خۆی ئەڕوا و ئەڵێ:

 «بەڵگەیەکی تر کە گرنگترین نموونەی دڵڕەقێتی و بێبەزەیی و هەستییەتیی نالی لە ڕاست کورداندا سوور دەکاتەوە ئەم دوو تاکەیەتی کە دەڵێ:

 

طەبعی شەککەر باری من کوردی ئەگەر ئینشا دەکا

ئیمتیحانی خۆیە مەقصوودی لە (عمدا) وا دەکا

 

لێرەدا خۆی ددانی بەوەدا ناوە کە هەڵبەستی بۆیە بە کوردی داناوە چونکە کوردی لە زمانێکی تر باشتر دەزانی خۆی تێدا تاقی دەکاتەوە. لەوەشدا کە دەڵێ:

 

 کەس بە ئەلفاظم نەڵێ خۆ کوردییە خۆ کردییە

هەر کەسێ نادان نەبێ خۆی طالیبی مەعنا دەکا

لێرەشدا وا دەگەیەنێ کەسێکی نەزان نەبێ ڕەخنە لە هەڵبەستەکانم ناگرێ لەبەر ئەوەی کە کوردین چونکە مەبەس وشە نیە بەڵکو واتایە...»^[4]. تا ئەڵێ: «... جا مرۆ چۆن لە داخانا نەمرێت کە زانا و بوێژێکی دەستەڵاتدار لەجیاتیی نیشتمان پەرستیی هەوا و هەوەس پەرست بێ و حەبیبەی بە هەموو کورد و کوردستان نەگۆڕێتەوە؟!»^[5]

دیسان ئەڵێ:

«... مەستوورە (ماهشەرەف خانم)ی کوردستانی کە یەکێک بووە لە وێژەوان و بوێژ هەرە پایە بەرزەکانی کوردی سنە و خاوەندی دیوانە لەوانەیە کە لە دیار نالیدا گوتبێتیان: هەڵبەستەکانی مەستوورە جوان و پەسەندن، نالییش لەبەر نەکێشان و خۆپەسەندی پەردەی ئابڕووی مەستوورەی دڕیوە و بەو بەندە «قەصیدە»یەی:

 

مەستوورە کە حەسنا و ئەدیبە بە حیسابێ

 

لە سنووری شێواز ئەدەب زۆر تێپەڕیوە ... هەزار موخابین!»^[6]

پاش چواردە ساڵ لە نووسینەکەی مامۆستا گیو موکریانی، مامۆستا موحەممەد ئەمین کاردۆخییش وتارێکی بە ناونیشانی «بەدبەختیی شاعیر و نووسەرەکانمان» نووسیوە. ئەویش هەمان گلەیی لە «نالی» کردووە، ئەڵێ:

«... بۆ نموونە تاقە «ژنێکی شاعیرە»مان بووە بە ناوی مەستوورەوە کەچی «نالی»ی شاعیر کە هاوچەرخی بووە «خەوی پێوە دیوە»، بە هەڵبەستێکی دوور و درێژ شکاندوویەتی...»^[7]

لە عاستی ئەم ڕەخنانەی مامۆستایان گیو و کاردۆخیدا هەر ئەوەندە ئەڵێم کە:

١- نەتەوایەتی هەستێکی سیاسییە و زادەی قۆناغێک و چەند هۆ و دۆخێکی تایبەتییە و لە خۆیەوە نایەت. پێویستیش نیە هەموو کەس ئەم هەستەی بە یەک شێوەی تایبەتی هەبێ. لەو قۆناغەدا کە نالی تیا ژیاوە بە دەیان شاعیری کلاسیکی هەڵکەوتوون و کەسیشیان شێوەی نەتەوەخوازیی لە شیعرەکانیاندا دەرنەکەوتووە. هەر لەبەر ئەمەشە ئێمە ئەمڕۆ بە چاوێکی پڕ لە ڕێزەوە ئەڕوانینە زانایەکی بلیمەتی وەک خانی یا شاعیرێکی هەڵکەوتووی وەک حاجی قادری کۆیی، یا مەلایەکی پایە بەرزی وەک مەلای کۆیە (١٨٨٠- ١٩٤٣) کە ئەمانە زیاد لە شاعیر و زانا و مەلاکانی هاوچەرخیان هەڵکەوتوو بوون و هەستێکی تایبەتی لە دەروونیاندا خولی خواردووە و لە بەرهەمەکانیاندا بە ئاشکرا دیارە، بەڵکوو هەندێکیان لەمەش زیاتر ئاسۆیەکی فراوانتریان لە بەرچاو بووە. بەڵام ئەمە نابێ وامان لێ بکا نرخی ئەدیب و زاناکانی ترمان بە کەم تەماشا بکەین کە هەر هیچ نەبێ نەوەستان و لەگەڵ دەور و پشتا (تفاعل)یان کردوە و ئەوانیش سەروخشتیان لە بناخەی ئەدەب و زانیاریی مرۆڤایەتیدا داناوە. هەرگیز نابێ چاوەڕوانی ئەوە بین لە هەر چەرخێکدا هەموو زانا و ئەدیبەکانمان لە هەموو لایەنێکەوە لە یەک پلە و پایەدا بن. ئەگینا هەموو ئەدیبەکانی فەرەنسای سەردەمی «ویکتۆر هیگۆ» وەک هیگۆ و هەموو ئەدیبە ڕووسەکانی سەردەمی «گۆرکی» و هەموو ئەدیبە عەرەبەکانی ئەم چەرخەش وەک جەواهیری و سەییاب و هەموو ئەدیبەکانی کوردەواریی خۆشمان وەک «گۆران» ئەبوون. لەڕاستیدا ڕێبازی شاعیرە هەڵکەوتووەکان و بلیمەتییان لە هەموو سەدە و سەردەمێکدا سەرنج ڕاکێشەرە و بیری تیا کول ئەبێ.

تانە و توانجی ساردی وەک ئەوەی گیو، ئاراستەی ئەدیبێک ئەکرێ لایەنگری لای چەوت بێ- بۆ نموونە: لە کاتی بزووتنەوەی نەتەوایەتی یا نیشتمانیدا لەگەڵ بەرەی دوژمندا بێ- نەک یەکێکی ئیعتیادی و لە وێژەدا هەڵکەوتووی وەک نالی! من نازانم چ ناڕەساییەک لەم ئەدیبەدا بەدی ئەکرێ بێجگە ئەوەی کە ئەدەبی کوردی گەیاندوەتە پلەیەک کە مایەی شانازییە و بەرهەمەکەی لە دیاریترین کەلەپووری نەتەوە ئەژمێردرێ.

ئێمە ئەگەر لەم ڕوە ڕەخناوییە تەسکەوە بۆ کەلەپوور و خاوەنەکانیان بڕوانین زۆر لەدواوە ئەمێنینەوە. وڵاتانی تر، بە سۆشیالیست و سەرمایەداریانەوە، بە دەیان جار و جۆر دیوان و کتێبی شاعیر و نووسەرانی کۆنی خۆیانیان لە چاپ داوە و لێیان کۆڵیونەتەوە و سەرشاخیشیان نەگرتوون. بگرە نرخی شایانی شانیشیان داونەتێ.. تۆ بڵێی تەناتەت فارسیش وەک هەندێ کەسی لای ئێمە سەیری حافز و سەعدی نەمر بکەن؟ بڕوا ناکەم!

٢- ئەمجا با لایەک لە بەرهەمەکانی «نالی» بکەینەوە بزانین ڕاستە هیچیان تیا نیە؟!

  قەصیدەکەی کە بە «بادی خۆش مروور»دا بۆ «سالم»ی هاوڕێ و هاودەمی ناردووە، ئەگەر شێوەیەک لە شێوەکانی هەستی نەتەوایەتی نەبێ، بۆچی تەنها «سالم»ی بەسەر کردوەتەوە و نامەی بۆ نووسیوە؟ ئەو سالمەی کە تێکەڵی خانەدانی بابەنەکان بووە بەرزی و نزمیی ئەوانی بە هیی خۆی زانیوە و لەناو گەردەلوولی ئەو ڕۆژانەدا ژیاوە؟!

بێجگە ئەو هەموو تەعریف و بە شان و باڵا هەڵدانەی کە بۆ ئاو و خاک و تۆز و گەردی سولەیمانی ئەڵێ، بە شارێکی پڕ (عەدل)یشی ئەداتە قەڵەم- کە «عەدل» پەیوەندی بە فەرمانڕەواییەوە هەیە و ئەوە ئەگەیەنێ کە نالی دەستەڵاتی بابانە خۆوڵاتییەکانی زۆر بەدڵ بووە. هەروەها دانیشتوانی وڵاتەکەشی بە هونەرمەند و خاوەن کارگێڕی داوەتە قەڵەم:

 

ئەهلێکی وای هەیە کە هەموو ئەهلی دانشن

هەم نازیمی عوقوودن و هەم ناظیری ئوموور

 

سەیرێکی ئەو بەراوردانە بکە کە لە نامەکەیدا لە نێوان دوو دۆخی جیا و دژدا ئەیکا، کە هەمووی هێما و هێماکارییە و پلارە لە دەستەڵاتی عوسمانییەکان:

دەوری «کانی با» «بە جەمع و دایەرەیە» و جێی ئاهەنگ و خۆشییە، یا «ڕۆژی قیامەتە» و بە دەست بێگانەوە زەلالەتیەتی؟ چیمەنی خانەقا «ڕەبیعی ئاهوە» یا «چایری ستوور (هێستر!)،»؟ سەوزەی دەور و بەری گوڵ «تەڕە» یا وەک «ڕیشی کاکە سوور» وایە؟ «جمەی دێ لە حەبیبان» یا وەک دۆزەخ پڕە لە «ڕەقیبان»؟ «کەنار حەوشەکە جێی باز و کەوشەکە» یا بووە بە «مەعرەزی نوفوور»؟! «فەضای دەشتی فەقێکان مەحشەر میثالە» یا بوەتە «چۆڵی سەلم و توور» و بۆنی خوێنی لێ دێ؟!

ئەگەر ئەمانە هەموو بۆ دەیەی پێنجەمی سەدەی نۆزدەهەم لە ناوچەی سولەیمانیدا بە وڵات ویستن نەدرێتە قەڵەم ئەی وڵات ویستن چییە؟! تۆ بڵێی ئەمەش هەر «شورباوخۆری» بێ؟!

ئەی لە غەزەلەکەیدا کە بۆ سڵێمان پاشای بابانی وتوە و ڕۆژی وەفاتی تیا دیاری کردووە و پیرۆزبایی لە ئەحمەد پاشای کوڕی کردووە و سڵێمان پاشای بابانی گەیاندوەتە ڕادەی جەمشید و شانازیی بەو سەردەمەوە کردووە کە ئەو تیا فەرمانڕەوا بووە، ململانی لەگەڵ ئەو کەسانەدا کردووە کە لەوانەیە بڵێن لەم ڕۆژەدا جەمشید نیە. ئەمەش شانازیی بە نەتەوە و ڕۆڵەی نەتەوەوە نیە؟ لە تەعریفی چەند کەسی تردا وای وتووە تا بڵێین وەک خەڵکی تر لەدووی نان و پایە گەڕاوە؟ هەر تەنها پەیوەندی دۆستی و خۆش ویستن و بە شانازییەوە باس کردنی فەرمانڕەوای وڵات لەو سەردەمەدا بە وڵات ویستن ئەدرێتە قەڵەم. بێجگە ئەوە کە بایەخی دیاری کردنی تەئریخیشی بێتە پاڵ، کە ئەوەش خۆی شێوەیەکە لە شێوەکانی شانازی کردن.

 

 لە غەزەلی:

ئەم تاقمە مومتازە کەوا خاسەیی شاهن

 

ـیشدا زۆر بە ئاشکرا هەستی پێ خۆش بوون و شانازی کردن بەو دام و دەزگایە بەدی ئەکرێ کە بێگومان ئەمەش هەر لە هەستی نەتەوە ویستییەوە هەڵئەقوڵێ.

ئەوەشمان لەبیر نەچێ کە بزووتنەوەکانی کوردستان سەردەمی «نالی» بزووتنەوەی خێڵەکی بوون و خاوەن دەستەڵاتەکانی بابان هەر خۆیان بەر بووبوونە گیانی یەکتر و بزووتنەوەی نەتەوایەتی نەگەیشتبوە ڕادەیەک هەموو شاعیری- وەک هەندێ کەس ئەیانەوەێ- ببزوێنێ، ئەگەرچی لە هەموو چەرخێکیشدا بلیمەت و هەڵکەوتوو سەری هەڵداوە و ئێمەش لەو جۆرە کەسانە بێبەش نین و «نالی» و غەیری نالییش گلەییان لێ ناکرێ کە لە بەرهەمەکانیاندا بە شێوەیەکی دیاری و ڕاستەوخۆ ڕێبازی نەتەوەخوازییان نەگرتووە. بۆ سەربەرزیی نەتەوە و بۆ «نەمریی» نالییش ئەوەندە بەسە کە لەگەڵ ئەو هەموو فارسیزانی و عەرەبی و تورکیزانینەدا ڕێگاری شیعر وتنی بە کوردی گرتوەتەبەر و وەک هەویر یاریی بە وشە و ڕستەی کوردی و وشەی زمانە دراوسێکان کردوە و قوتابخانەیەکی بۆ شیعری کوردی داناوە دەیانی وەک کوردی و مەحوی و ناری و بێخود و ئەدیبانی تر دوای کەوتوون و بەهرەیان لێ وەرگرتوە. لەمەوپاشیش بە درێژی لەم بابەتە ئەکۆڵینەوە.

 ٣- لە غەزەلەکەشیدا لەمەڕ «نووری ڕوودباری»، لە برادەری و وەفا و خۆشویستن بەولاوە شتێک نابینم کە بۆنی ڕیا و ماستاوکردنی لێ بێ. تۆ بڵێی نووری ڕوودباری مەلا خدری نالیی ژیاندبێ و نوقمی ناز و نیعمەتی خۆیی کردبێ، بۆیە ئەمیش وا بە سۆز بیری ئەکاتەوە و دوعای بۆ ئەکا کە بە خۆشی و سەلامەتی بگەڕێتەوە؟ ئەی بۆ غەزەلەکەی بریتی نەبێ لە دەربڕینی هەستێکی خاوێنی برادەرایەتیی نالی بەرانبەر برادەرێکی دڵسۆزی کە لێی حاڵی بووە و دڵیان بە یەک کراوەتەوە.

٤- سەبارەت بە دوو بەیتەکەشی کە مامۆستا گیو کردنی بە بەڵگەی تاوانبار کردنی، بە پێویستی ئەزانم بڵێم لەڕاستیدا نالی لە تێکڕای ئەو دوو پارچە شیعرەیدا کە ئەم دوو بەیتەیان تیایە، ئەیەوێ بە شانوباڵی خۆیا هەڵدا. بەم پێیە مەبەستی لە شیعری یەکەم باس کردنی توانای ئەدەبیی خۆی و دەسەڵات شکانیەتی بەسەر هەر سێ زمانی کوردی و عەرەبی و فارسیدا و ئەیەوێ بەرپەرچی ئەوانە بداتەوە کە تانووتی ئەوەیان لێ داوە گوایە زمانەکانی تر نازانێ بۆیە بە زمانی خۆماڵیی کوردی شیعر ئەڵێ. نالی لە وەڵامی ئەوانەدا ئەڵێ: بە کوردی شیعر وتنم هیی ئەوە نیە ناتوانم بە فارسی و عەرەبی شیعر بڵێم، بەڵکو ئەمەوێ خۆم تاقی بکەمەوە شتێکی نوێ بێنمە ئاراوە کە تا ئێستا کەس نەیکردبێ: بە کوردی شیعر بڵێم، واتە بەپێچەوانەی بۆچوونەکەی گیوەوە، کوردی بکەم بە زمانی ئەدەب و ئەدەبێکی کوردییش دروست بکەم شان بە شانی ئەدەبی فارسی و عەرەبی بێتە مەیدانەوە! هەمووشمان ئەزانین بەر لە نالی و سالم و بەر لە چەرخی گەشی بابانەکان، بە زاراوەی سولەیمانی شیعر نەوتراوە. تا ئەو سەردەمە شیعری کوردی لە کوردستانی ڕۆژاوادا لەسەر کێشی خۆماڵییش و عەرەبییش و بە زاراوەی کرمانجیی سەروو بووە. شیعری کوردی لەسەر کێشی عەرووزی عەرەبی و بە زاراوەی سولەیمانی زادەی شارستانەتیی سەردەمی بابانەکان و دەستکردی نالی و سالم و پاش هاتوەکانی ئەوانە. 

لە شیعری دووهەمیشدا پێیان ئەڵێ چ منیش و چ ئێوەش کوردین و کوردی ئەزانین، بەڵام شانازییەکەی من لەوەدایە بە زمانی زگماکی خۆم مەعنای وا دێنمە ئاراوە کەستان نەتوانێ خۆی لە قەرەی بدا! کەواتە با کەس گاڵتە بە شیعرەکانم نەکا بڵێ ئەو شیعری بە کوردی وتوە و هەموو کەس کوردی ئەزانێ.. مەسەلەکە بە تەنها کوردی زانین نابڕێتەوە. شیعر هەم زمانیشە و هەم داڕشتنیشە و هەم مەعنای بەرزیشە.. ئەوا گریمان ئێوە کوردییەکەی حاڵی بوون چونکە زمانی خۆتانە و شاعیریشتان تیا هەڵکەوت بتوانێ وشە ڕێک بخا.. ئەی مەعنای بەرز لەکوێوە دێنن.. پیاوی عاقڵ دوای مەعنا ئەکەوێ و شت بە مەعنادا ئەناسێتەوە. هەر بۆیەش پاشان ناحەزەکانی ئەداتەوە بەر پلار و پێیان ئەڵێ:

 

شیعری خەڵقی کەی دەگاتە شیعری من بۆ نازکی؟

کەی لە دیققەتدا پەتک دەعوا لەگەڵ هەودا دەکات؟

 

شیعرە کوردییەکانی خۆی یا وەک تاڵی کندر بە ورد و باریک یا وەک تای زوڵفی یار بە ناسک و نازدار دائەنێ و شیعری بەربەرەکانێکەرەکانیشی، بە هەر زمانێ بێ، بە پەتک .. جیاوازیی نێوان هەودا و پەتکیش هیچ لەسەر نووسینێکی ناوێ!

ئەنجا ئەگەر، وەکوو مامۆستا گیو ئەڵێ، نالی زمانی کوردیی، وەک زمان، لا سووک بووبێ و ویستبێتی لاسەنگیی باری شیعرەکانی- بەهۆی زمانە کوردییە سووکەکەیانەوە!- بە گرانیی مەعناکانیان ڕاست کاتەوە، خۆ فارسی و عەرەبییش هەر وان... لەوانیشدا هەر مەعنا سەنگی شیعر دیاری ئەکا و زمانەکان لەخۆیانا شتێکی ئەوتۆیان نیە ئەگەر قسەی بێ مەعناشیان پێ بکرێ جێگای مەعنایان بۆ پڕ کاتەوە. کەواتە وا دیسان نالی بە چاوێکی سووک سەیری زمانی کوردیی نەکرد و هەر ئەوەندە بوو مەعنای لا مەبەست بوو و لەوە بەولاوە هەموو زمانێکی لا چون یەک بوو، کە ئەوەش هیچ بە سووک زانینێکی کوردی ناگەیەنێ.

 نالی ئەگەر زمانی کوردیی بە سووک و بێ بایەخ دابنایە شان بە شانی عەرەبی و فارسی ڕیزی نەئەکرد و هەر سیانیانی بە سێ وڵات دانەئەنا و خۆی نەئەکرد بە حوکمڕانی هەرسێکیان:

 

      فارس و کورد و عەرەب هەر سێم بە دەفتەر گرتووە

(نالی) ئەمڕۆ حاكمی سێ موڵکە، دیوانی هەیە

 

ئەمەوێ دیسانەوە بڵێم هەر تەنها نووسین و شیعر وتنی نالی بە کوردی و لەو سەردەمەدا، خۆی لە خۆیدا مایەی سەربەرزی و شایانی شانازی پێوەکردنە و، پێویستە زۆر بە چاوی ڕێزەوە تەماشا بکرێ. هێنانەدیی ئاواتەکەی شاعیری مەزن و نەتەوە پەرستی کورد حاجی قادری کۆیییە، گۆڕەکەی پڕ بێ لە نوور، کە ئەفەرموێ:

 کتێب و دەفتەر و تەئریخ و کاغەز

 بە کوردی گەر بنووسرایە زمانی

مەلا و میر و شێخ و پادشامان

 هەتا مەحشەر دەما نام و نیشانی

 

٥- نالی لە قەصیدە نایابەکانی ڕێگای مەککە و مەدینەشیدا و لەکاتی نزا و پاڕانەوەیدا لە بارەگای خوا، ئەوەی لە بیر نەچووە باسی کوردایەتیی خۆی و شیعرەکانی بکا:

مواردم ذیللەت و پاڕانەوەی حاڵە، نەوەک نەعتە

بە چەن بەیتێکی (کوردانە)، کە قورئانت ثەناخوانە!

ئەگەرچی (کورد)ی دووری شارەزووری قەسوەتم ئەمما

وەسیلەم طەیبە و حیلمی شەفیع و فەضڵی مەننانە

 

٦- لە قەصیدەکەیدا کە دژی میرزا صەفای شیرازی وتوویەتی، بەراورد لە نێوان ڕابواردن و دنیاپەرستیی عەجەم و زبرپۆشیی غەیری عەجەمدا ئەکا، بەو جۆرە کە عەقڵی ئەو و ئەو وەختە بڕیویەتی، لەپاشدا ئەڵێ:

  

میللەتی کورد و عەرەب هەردوویەکە تەفرەقە بوون

بە جەفا و میحەنی موڵکی سەبا و یەمەنی

 

لەم بەیتەدا خوێنەری وریا بۆنی ئەوە ئەکا کە «نالی» بێ‌بەش نەبووە لە هەستێکی وڵات ویستن و هاووڵات خۆش ویستن و بگرە زیرەکییەکەی ئەوەندە سەرڕێژ بووە ئەوەشی زانیوە کە میللەتی کورد و عەرەب لە کۆنەوە و تا ئەو سەردەمە گیرۆدەی دەستی زۆرداری بێگانە و ژێر چەپۆکەی ڕۆژگار بوون و لە ماڵوێرانیدا یەکیان گرتوەتەوە.

لە ڕاستیدا، ئەگەر نەبێتە زیادەڕەوی لەوانەیە بڵێم خەوەکەی لەمەڕ مەستوورەی و قەصیدەکەی لەمەڕ میرزا صەفای شیرازیشی لە هەستێکی حەز لە زمانی کوردی کردنەوە بە کوردی وتوە، ئەگینا فارسییشی هەر وەک کوردی زانیوە و ئەیتوانی بێ خۆ ماندوو کردن دوو شاکاری فارسی بۆ بنووسینایە، بەتایبەتی هەر هیچ نەبێ فارسییەکەی لای میرزا صەفا و مەستوورە خانم باوتر بووە!

جا با بێینە سەر قەصیدەکەی لەمەڕ مەستوورە، کە ئەویش، وەک باسمان کرد، بووە بە مایەی کۆمەڵێ هێرشی نابەجێ بۆ سەر نالی:

بەر لە هەرچی هێرشی شاعیرێک بۆ سەر شاعیرێکی تر لە چوارچێوەیەکی دوور لە سیاسەتدا، جا ئەو دوو شاعیرە لە یەک نەتەوە بن یا لە دوو نەتەوەی جیا، بەدبەختیی لایەکیان و ستەمکاریی ئەو لاکەیان ناگەیەنێ. شیعر زادەی هەست و خەیاڵی ذاتی و تاقی کردنەوەیەکی ناوخۆی شاعیرە بەرهەمی ڕۆژ و دۆخێکی تایبەتییە و باوەڕ ناکەم کەس مافی ئەوەی ببێ ڕێگای دەربڕینی هەست لە کەس بگرێ. شیعر وەنەبێ تەنها دوو نیوەی ئەوەندەی یەک و چەند ڕستەیەکی کێشدار بێ. شیعر برووسکەیەکە لە مێشکەوە دەرئەچێ .. هەستێکە دەروونی شاعیر پڕ ئەکا و لە نووکی قەڵەمەکەیەوە سەر ئەکا و ئەڕژێتە خوارێ .. شیعر خۆی کارێکی ئەفسووناوییە و ئەو کارەش کە ئەیکاتە دەروونی خەڵک هەر لەو بابەتەیە.

بۆیە تەنانەت پێغەمبەریش (د. خ) فەرموویەتی: «ان من الشعر لحکمة و ان من البیان لسحرا» واتە: بەڕاستی هەندێ شیعر پەندی زۆر بەرزە و هەندێ ڕەوانبێژییش ئەفسوون و جادووە. هەر لەبەر ئەم دۆخە تایبەتییەی شاعیریشە پێشینان وتوویانە هەر شاعیرێک شەیتانێکی تایبەتیی هەیە کەی سەری لێ بدا شیعری بۆ دێ‌! بۆیەشە شیعر کە بوو بە دەسمایەی ژیان و پایە، هەرچەندە جوانیش بێ هەر بێتام و خوێ ئەبێ.

من نە گلەیی لە نالی لەم ڕووەوە بە ڕەوا ئەزانم کە شیعری وای لەبارەی مەستوورەوە وتووە و نە لاشم وایە ئەگەر مەستوورەش وەڵامێکی لەم تەڕتری بدابایەتەوە کەس بۆی هەبوو بڵێ خراپی کردووە.

٢- ئەنجا بۆ ئەم قەصیدە نایابەی نالی ئەوپەڕی جوانی و ڕازاندنەوە و دووتوێیی وشە و قووڵیی مەعنای تیا بەکارهێناوە و مەستوورەی لە پۆپەی جوانی و داوێن پاکیدا پیشان داوە نیشانەی «کەچی و سووکی و هەرزەیی» بێ بۆ دانەرەکەی؟ هیچ دوور نییە نالی ئەم قەصیدەیەی لە هەڕەتی لاوێتیدا وتبێ پێش ئەوەی خۆی ژن بێنێ و مەستوورەش شوو بکا و دەربڕینی ڕاستەقینەی هەستێکی پەنگ خواردوەوەی ناو قووڵایی دەروونی لاوێکی بێبەش و دەست نەڕۆیشتووی، بە نەریت و پەیوەندی ئایینی و کۆمەڵایەتی گەمارۆ دراو بێ کە تاقە ڕێگایەکی هەناسەدانی بریتی بووبێ لەم ڕێگای (ئەدەبی نیمچە بێ‌پەردە)یە.

٣- گریمان وتمان ڕاستە ئەم قەصیدەیە «پەلامارێکی زۆر ناشیرین و ناڕەوایانە»یە، بەڵام مادەم دەور و پشتی مەسەلەکەمان بە تەواوی بۆ ڕوون نەبوەتەوە و بۆنە و مێژووی دانانی قەصیدەکەی نالی نازانین و لە بۆچوون بەولاوە هیچ سەرچاوەیەکمان بەدەستەوە نیە، بۆ ئەبێ مەستوورە لەپێشا گورزی خۆی نەوەشاندبێ و نالیی بەر پلار نەدابێ یا هەر هیچ نەبێ لای ئەم و ئەو بە ناشاعیری ناونەبردبێ و ئەمیش بەم قەصیدەیەی بەرگریی لە خۆی نەکردبێ؟!

٤- لە مێژووی ئەدەبدا بە سەدان شەڕە جنێوی بە شیعر لەنێوان شاعیراندا ڕووی داوە و شتی وا لە مێژووی ئەدەبی کوردیشدا هەیە و کەسیش نەهاتوە لە لاوە بەزەیی بە کەسیاندا بێتەوە و لەسەری بکاتەوە. هەر لە مێژووی ئەدەبی عەرەبدا کە لە بەردەستی هەمووماندا بە لێکۆڵینەوە و هەڵسەنگاندن دەیان شەرحیان لە «نەقائیض»ـەکەی «فەرەزدەق» و «جەریر» کردووە و لایەنە هونەرییەکانیان و هۆی ئەو شەڕە شیعرانەیان ڕوون کردوەتەوە. وا هەر بۆ نموونە شەڕە جنێوێکی نێوان فەرەزدەق و جەریر ئەخەینە ڕوو کە هەر دوو نەک هەر لە یەک نەتەوە بەڵکو لە یەک خێڵیشن، لە «بەنی تەمیم»ـن و تەنها ئەوەندەیە هۆزەکانیان جیان، یەکەمیان لە هۆزی «مەجاشیع» و دووەمیان لە هۆزی «کولەیب»ـە.

  فەرەزدەق بە جەریر ئەڵێ:

 

ولو ترمی بلؤم بنی کلیب

                     نجوم اللیل، ما وضحت لسار

ولو یرمی بلؤمهم نهار

               لدنس لؤمهم وضح النهار

 

جەریریش بە فەرەزدەق ئەڵێ:  

لقد ولدت ام الفرزدق فاجرا

                 و جاءت بوزواز قصیر القوائم

و ما کان جار للفرزدق مسلم

                     لیامن قردا لیله غیر نائم^[8]

 

کەواتە بۆ ئەبێ ئەگەر لای ئێمەش شاعیرێک شتێکی تۆزێ لە عادەت بەدەر بە شاعیرێکی تر بڵێ، بەم جۆرە لێی بکرێ بە هەرا؟ 

ئەمە لەبارەی هەرای نالی و مەستوورە و بەرپەرچدانەوەی هێرشی ناڕەوای هەندێ کەسەوە بۆ سەر نالی. بەڵام توخوا ئەگەر لەباری سەرنجی مێژووی ئەدەب و کۆمەڵایەتی کوردەوە ورد ببینەوە، باشتر نەبوو ئەم مامۆستایانە لەجیاتی خۆ خەریک کردنیان بەو جۆرە بابەتە بێ ئایە و مایانەوە، لەوە بکۆڵینایەتەوە ئاخۆ ئەم پارچە شیعرەی نالی چی ئەگەیەنێ و دیوەخانی میرانی ئەردەڵان چۆن کۆڕێک بووە وا بووە بە جێگەی کۆبوونەوەی ئەدیبان و سەربەستی بەڕادەیەک تیا بووە میر کچێکی ئەدیبی سنەیی توانیویە بێ چارشێو و ڕووپۆش تیا دانیشێ و فەقێیەکی غەریبی وەک نالییش تیا بەشدار بێ و لەگەڵ مەستوورە یەکتریی تیا بناسن و ئەمە هەموو یانێ چی؟

«نالی» مرد و «مەستوورە»ش مرد و هەموو کەسی کەش ئەمرن. ئەوەی بەش بە حاڵی کورد لەم دوانە بەجێ مابێ ئەدەبەکەیانە. بۆ ئەدەبی کورد چەند جوان ئەبو ئێمەش چەند «شێخ ڕەزا»ی ترمان بوایە و ئەدەبەکەمان چەند دەوڵەمەندتر ئەبو ئەگەر نالی چەند قەصیدەی تری وەک ئەوەی لەمەڕ مەستوورەی وتبایە و مەستوورەش وەڵامی دابایاتەوە و شاعیرەکانی تریش شیعری وایان دانابوایە. ئەوە بۆ ئێمە زۆر بەبایەختر ئەبوو لەوەی بڵێین ئەدەبەکەمان ئەدەبی مەلائیکەتانە و لە کاروباری سەر ڕووی زەوی نادوێ!