لەپێشدا با نەختێک لە واتای ئەم دوو وشەیە بکۆڵینەوە: «نالی» یانێ چی و لە چیەوە هاتووە، یاخۆ (نالی) یانێ چی و بناخەکەی چیە؟
یەکەم: «نال». لە فەرهەنگی «برهان قاطع»دا ئەڵێ: «(نال) لەسەر کێشی «سال» نەیجەیەکە ناوەکەی بۆش بێ. بە عەرەبی پێی ئەڵێن «مزمار» (واتە: شمشاڵ). هەروەها بە قەڵەمی نووسین ئەڵێن و بەو تاڵە باریکانەش ئەڵێن کە لە ناو قەڵەمی نەیجەدایە (کە ئەوسا پێیان نووسیوە و تا ئێستاش ماوەی ماوە). بەو نەیجەیە ناوپڕەش ئەڵێن کە تیری لێ دروست ئەکەن (ئەڵبەت مەبەستی حەیزەرانە). بە قامیشی شەکریش ئەڵێن. بە جۆگەی بچکۆلە و گەورەش ئەڵێن. ناوی باڵندەیەکی بچووکی زۆر خۆش ئاوازیشە. بە مەعنای ناڵە «ناڵین»یش هاتووە»[1].
ئەمانە هەموو مەعنای «نال»ی فارسی بوون لە بورهانی قانیعەوە وەرم گێڕانە سەر کوردی. بەڵام «نال»ی بە لامی بچووکم لە کوردیدا دەست نەکەوت.
دووەم «نال»، نەعل: بە مەعنا هەر شتێ لە پێ بکرێ و پێی پێ بپارێزێ، یا ناڵی وڵاخ و وڵاخی بەرزە. لەم دوایییەشدا بۆ ناڵ و ناڵچەی قۆندەرە بەکارئەهێنرێ. بەڵام مانای وشەکە لە بنەڕەتدا وەک وتم پێڵاو و ناڵی وڵاخ بووە. ئەوسای زۆر کۆن قۆندەرە نەبووە تا ناڵی لێ بدرێ.
ئەمە ئەگەر ناو (اسم) بێ. خۆ ئەگەر کار (فعل) ئەوا شێوە نووسینە فارسییەکەی دوو بار هەڵئەگرێ. یەکەم: ناڵی، واتە: ناڵاندی و هاواری لێ بەرز بووەوە. دووەم: ناڵێ، واتە قسە ناکات.
با جارێ واز لە «نالی» بێنین و نەختێ «ناڵی» و «ناڵێ» تاوتو بکەین، بزانین سەرمان لە چیەوە دەرئەچێ؟
ئەگەر وشەکە ئیسم بێ نیسبەتە ئەلای ناڵی وڵاغ و کەوش و بە مەعنا شتی سەرکوتکراو و ژێرپێ خراوە. ئەگەر فیعل بێ و وەک مامۆستا سەججادی ئەڵێ و بۆ غائیب (نادیار) بێ ئەوا بە مەعنا (ناڵاندی) ئەبێ کە کاری ڕابوردوو (فعل ماضی)یە. یا «ناڵێ»یە کە کاری ئێستا و لەمەوپاش (فعل مضارع)ە و بە مەعنا (لایقول)ی عەرەبییە!
من لام وایە نازناوی شاعیر نە «ناڵی»ی مەنسووب ئەلای «ناڵ»ە و نە «ناڵێ»ی فیعلی مازییە و نە «ناڵێ»ی موزاریعە.
یەکەمیان نییە؛ چونکە زۆر دوورە چەشی شاعیرێکی پایەبەرزی باوەڕ بەخۆ کردووی بەخۆدا نازیوی ناسۆفیی وەک مەلا خدر لەناو هەرچی ناو و نازناوی ئاودار و پاراوی کوردەواریدا هەیە وشەی «ناڵ»ی وڵاغی هەڵبژاردبێ و خۆی دابێتە پاڵی و خۆی کردبێتە شتێکی سواوی سەرکوتکراوی ژێر پێخراوی وەک ناڵ!
ناشتوانین بڵێین «ناڵی» ئیسمە و نیسبەت دراوەتە پاڵ «ناڵە»ی بە مەعنا هاوار، چونکە نیسبەت ئەلای خێڵی «ساڵە» یا «پاوەیی» نیسبەت ئەلای شاری «پاوە» یا «قاوەیی» نیسبەت ئەلای ڕەنگی «قاوە»، مەگەر لەسەر ڕێ و شوێنی نیسبەتی عەرەبی نیسبەتی خۆی دابێ وەک «بەرزنجەیی»یەکان کە بە خۆیان ئەڵێن «بەرزنجی»، بەڵام ئەوەش دوورە، چونکە لە مەسەلەی «بەرزنجی»دا بنیادەم بە ئاسانی نیسبەت ئەلا دراوەکە ئەدۆزێتەوە، کەچی لە «ناڵێ»دا وا نییە. سەرەڕای ئەوەش ئەگەر مەلا خدر نیسبەتی خۆی ئەلای «ناڵە»ی کوردی بدایە، ئەبوو نیسبەتەکەی بە شێوەی کوردی بدایە و خۆی ناو بنایە «ناڵەیی».
دووەمیش نییە بە هەر دوو بارەکەیەوە، چونکە هەموو شاعیرەکان چ کوردیان و چ فارسیان، بەش بە حاڵی بیستنی ئێمە، یەکێکیان تیا نەبووە فیعلی ماضی یا موضاریع یا ئەمر هیی غائیب یا حازری کردبێتە نازناوی خۆی. نازناوی شاعیرە کورد و فارسەکان یا ناوی ڕاستەقینەی خۆیان بووە یا نیسبەت دراوەتە پاڵ ئیسمی (مەصدەر) یا ناوی شتێکی تر، یا صیفەتێکیان پەسەند کردووە وەک: «مەحوی» نیسبەتە ئەلای «مەحو»، «خاکی» نیسبەتە ئەلای «خاک»، «فەیضی» نیسبەتە ئەلای «فەیض»، «فەوزی» نیسبەتە ئەلای «فەوز»، «کوردی» نیسبەتە ئەلای کورد، «ناری» نیسبەتە ئەلای «نار»، «هەردی» نیسبەتە ئەلای «هەرد»، یا وەک «سالم» و «بێخود» و «صائیب» و «حەریق» و «حافظ» و «بێدل» و «کەلیم»...
ئەمە لە لایەک، لە لایەکی ترەوە «نازناو» تێکڕا لە ڕستەدا، بێ گوێدانە ئەوە کە نازناوە، جێگای ئەبێتەوە و مەعنای تەواو بەدەستەوە ئەدا. دەبا بۆ نموونە ئەم بەیتە بخوێنینەوە بزانین «ناڵی» یا «ناڵێ»ی فیعل ج مەعنایەک ئەدەن؟
وەرە سەیری خیابان و بەیاضی دەفتەری (نالی)
کە صەف صەف مەصرەعی بەرجەستە ڕێزی سەروی مەوزوونە
یا ئەم بەیتە:
لەومەیی (ناڵی)یی دێوانە مەکەن ئەی عوقەلا
موددەیێکە کە زەدەی لەطمەیی دەستی پەرییە
یا ئەم بەیتە:
(ناڵی) ئاسوودە نییە طوولی نەمامی عومرت
بە نەفەس دێت و دەچێت، ئەصڵی لەسەر بایێکە
«ناڵی» ئەڵێی یا «ناڵێ» ئەگەر ئەتوانی بێجگە «نازناو»یەتی جێگای بکەرەوە و مەعنای بگونجێنە! نەک ئەم سێ بەیتە، بەڵکو ئەگەر هەموو دوا بەیتەکان سەیر بکەی وشەی «ناڵی» فیعل بێجگە «نازناو»ییەکەی لە ڕستەکاندا جێگای ئەبێتەوە.
کە لە «ناڵێ» و «ناڵی» بووینەوە، ئەوە مایەوە کە بڵێین «نالی» بێ بە لامی بچووک و ئیسمی مەنسووب بێ، واتە: مەلا خدر خۆی داوەتە پاڵ «نال»ی بە مەعنا قەڵەم یا «نال»ی بە مەعنا شمشاڵ، یا «نال»ی بە مەعنا تاڵە باریکەکانی ناو قەڵەمی نەیجە، یا «نال»ی بە مەعنا باڵندە دەنگ خۆشەکە یا «نال»ی بە مەعنا ناڵین، یا «نالە»ی فارسی کە ئەویش هەر بە مەعنا ناڵینە. بەڵام لەم حاڵەدا ئەبێ دانە پاڵەکە لەسەر ڕێ و شوێنی دانە پاڵی عەرەبی بێ.
من لام وایە نازناوی مەلا خدر «نالی»یە بە لامی سووک و ئەم وشەیە، وەک وتم، نیسبەتە ئەلای «نال»ی فارسی و ئەم «نال»ـەش بە مەعنا قەڵەم و تاڵی ناو قەڵەم و شمشاڵ و باڵندەی خۆش ئاواز و بە مەعنا «ناڵە»ش ئەگونجێ.
سەیری ئەم بەیتەی بکە:
ظاهیر و باطین لەسەر لەوحی حەقیقەت یا مەجاز
ئاشنای سیڕڕی قەڵەم بێ غەیری (نالی) کەس نەما
واتە: نالی ئاشنای پەنامەکییەکانی قەڵەمە چونکە تاڵی ناو قەڵەمەکەیە و لەو تاڵە نزیکتر لە قەڵەمەوە نییە.
بەڵام لەم بەیتەدا:
لە سایەی قەددی مەوزوون و دوو زوڵفی
لە نالی و شیعر و تەسویدی نەما باس
«نال»ی بە مەعنا قەڵەم و «نالی» بە مەعنا «قەڵەمی» زۆر گونجاون و لەگەڵ شیعر و تەسویدیشدا گونجاوترن.
یا سەیری ئەم دوو بەیتە بکە:
لەگەڵ مورغی چەمەن (نالی) دەناڵێ
کە یانێ: عاشق و هەمفەرد و فەردین
ڕوخی تۆ گوڵێکە صەد وەک هوزاری عاشق ئەمما
لە هەموو چەمەن دیارە بە ئوصووڵی ناڵە (نالی)
لەم بەیتەشدا کە ئەڵێ:
(نالی) و مەثەلی حاڵی لە ئەشکەنجەیی غەمدا
وەک نالە لە نەیدا، وەکوو نالە لە قەڵەمدا
نیوەی دووەم دوور نییە هێما بێ بۆ ئەوەی «نالی» مەنسووب بێ ئەلای «نال» چ بە مەعنا قەڵەم و چ بە مەعنا شمشاڵ، ئیتر بە «وەک نالە لە نەیدا»ی بخوێنینەوە یا بە «وەک ناڵە لە نەیدا».
لە گەلێ شوێنیشدا «نالی» بۆ نیسبەت ئەلای «نال»ی فارسیی بە مەعنا ناڵە لەبارە. بۆ نموونە:
بۆ زوڵف و ڕوخ و ئەبرووی چون زوڵفی سیانان
عالەم وەکوو «نالی» هەموو با ناڵە و ئاهن
ئەوەشمان لە یاد نەچێ کە هەڵگرتنی وشەی «نالی»ی مەنسووب بۆ چەند جۆرە مەعنا و بنەڕەت و یاری کردنی شاعیری هەڵکەوتوومان بە وشە و ڕستە شتێکی سەیر نییە. نالی خۆی ئەڵێ:
نەظمی (نالی) میثلی ئاو و ئاوێنە ڕەنگی نیە
دوو ڕووە بۆ سەیری خاطر: یەک خەفی و یەک ئاشکار
با بگەڕێینەوە سەر ڕاستە بابەتەکە: بۆچی «نالی»م بە لامی سووک پەسەند کرد؟ وەرە لەگەڵما سەرنجێک لەم شتانەی خوارەوە بدە:
١- مامۆستا مەلا خدری نالی زۆر کۆن نییە و لە ناوچە و شاری سولەیمانییەوە دوور نەبووە و لە شاعیران و ئەدەب چێژانەوە دوورەپەرێز نەبووە و شیعردۆستەکانی سولەیمانی ناسیویانە و تا ئێستە لە مامۆستا شیعر دۆستە دیارییەکانی ئەم ناوچەیە -ئەوانەی کە زۆر نییە کۆچی دواییان کردووە- وشەی «نالی» بە لامی قەڵەو نەبیسراوە، وەک خوالێخۆشبوان مامۆستا شێخ بابا ڕەسووڵی عەبابەیلێ و مامۆستا شێخ عەبدولکەریمی ئەحمەد بڕندە و مامۆستا شێخ نووریی شێخ باباعەلیی تەکیەیی و مامۆستا مەلا عارفی چنگیانی و مامۆستا مەلا موحەممەدی چروستانی و بێخود و پیرەمێرد. هەموو ئەمانە «نالی»یان لێ بیسراوە نەک «ناڵی».
بۆ نموونە: مامۆستای چنگیانی لە سەرەتای دیوانە دەستنووسەکەیدا نووسیویەتی:
«بسم اللە الرحمن الرحیم دیوانی نالی علیە رحمة اللە المتعالی»
تۆ بڵێی هەر تەنها بۆ پیتی «ی» وشەی «متعالی»ی بەکار هێنابێ و وشەیەکی تری دەست نەکەوتبێ کە ئاخرەکەی «ی» بێ؟! یا تۆ بڵێی مامۆستای چنگیانی «متعاڵی»ی خوێندبێتەوە تا ببێتە: «دیوانی ناڵی علیە رحمة اللە المتعاڵی»!
کەواتە ئەگەر لەبەر «هاو سەجعی»ی نالی و متعالی نەبێ، ئەبێ بۆ چی بێ؟
لەڕاستیدا من نەک هەر گوێ نادەمە ئەوەی کە لەم دواییەدا هەندێ شەقام یا کۆگا لە سولەیمانی بە ناوی «ناڵی»یەوە ناونراوە بە لامی قەڵەو، بەڵکو ڕەخنەشی لێ ئەگرم؛ چونکە بێ لێکۆڵینەوەی بنج و بناوانی ناوی شاعیرێکی هەڵکەوتووی وەک مەلا خدر ڕەوا نیە بە تەنها ئیجتیهاد و بێ ساغ بوونەوەی تەواو ناوێکی تایبەتی بەسەرا بسەپێنرێ!
٢- نالی بە فارسییش شیعری وتووە. زیرەکێکی وەک ئەو ئەوەی لەبیر نەچووە وشەیەک بکاتە نازناوی خۆی کە لە زمانی فارسی و تورکییشدا بەکارهێنرابێ. گوێ بگرە لەم بەیتە فارسییەی:
(نالیا) از چە سگانش همە شب نالانند
کە نە آن شیفتگان نیز جگر خوارانند
فارسی (نالی) ئەڵێن نەک (ناڵی).
با سەیری ئەم بەیتە تورکییەش بکەین:
ناودان قلم (نالی) فصاحتده همان
نشئه آب بقا، زمزمهء کوثری وار
٣- با نەختێ لە «قافیە» و «ڕەوی»ی بەیتەکانیش ورد بینەوە بزانین «ناڵێ»یە یا «نالی»؟
١- نالی لە موستەزادەکەیا ئەڵێ:
لەم خاکی دەری ڕەحمەتی بێ زەحمەتە (نالی)
فیردەوسە مەئالی
حاشا کە لەمێدا ببمە سائیلی مەحرووم
هەرچەند لە عوصاتم
ب- لە پیتی «ی»دا تەماشای ئەم غەزەلەی بکە و سەرنجێک لە «قافیە» و «ڕەوی»ی بەیتەکان بدە تا ڕاستیی بۆچوونەکەمت بۆ دەرکەوێ:
«برق البصر» لەبەر بەرق تەلەئلوئی لەئالی
«خسف القمر» لە ئیشراق قیامەتی جەمالی
نیە دیدەیی چ مەردوم، نیە مەردومی چ دیدە
لە فرووغی خەددی فاریغ، لە خەیاڵی خاڵی خاڵی
سەری هەردوو کوڵمی داخۆ گوڵی نەوبەهارە، یاخۆ
طەرەفی نەهارە، زوڵفی (زلف من اللیالی)؟!
یەمی دیدە پڕ لە مەرجان وەک یەشمی ئابدارە
شەبەیە شەبیهی زوڵفی سیاهی وەک زوخالی
بە مەلاحەتی تەکەللوم هەموو زەمزەم و مەلیحی
بە فەصاحەتی تەبەسسوم هەموو کەوثەر و زولالی
نەظەرم پڕە لە نووری شەو و ڕۆژی طەلعەتی تۆ
کە بە ڕوو شوعاعی شەمسی، بە برۆ خەمی هیلالی
ڕوخی تۆ گوڵێکە صەد وەک هوزاری عاشق، ئەمما
لە هەموو چەمەن دیارە بە ئوصوولی ناڵە (نالی)
ورد بەرەوە لە وشەکانی «لەئالی» و «جەمالی» و «لەیالی» و «زولالی» و «هیلالی» هەموویان بە لامی بچووکن، تەنها «جەمال» بە زاراوەی ئەردەڵان و کەرکووک بە «جەماڵ»یش ئەخوێنرێتەوە. وشەی «خالی» و «زوخالی»ش بە «خاڵی» و «زوخاڵی»ش ئەتوانین بخوێنینەوە. جا کامیان بەرین بۆ لای ئەویان؟ زۆر بخەینە دوای کەم، یا کەم بخەینە دوای زۆر بێ ئەوەی مەعنا و لەفظ تێک بچێ؟!
ئەوەشمان لەبیر نەچێ کە «نالی» یەکسانیی حەرفی پێش دوایی لە هەموو دیوانەکەیدا ڕاگرتووە.
ج- چاوێکیش بەم شیعرەدا بگێڕە:
هەر کەسێ تەحدیثی نیعمەت بێ، موراد و مەطڵەبی
میثلی (نالی) ئیمتثالی ئەمری یەزدانی دەکات
کامیان لەسەر زمان و بۆ چەشی مۆسیقایی ڕەوانتر و ڕەساترە: سێ لامی بچووک بەدوای یەکا بێن، یا بەم جۆرە:
میثلی (ناڵی) ئیمتیثالی ئەمری یەزدانی دەکا
شاعیری مەزنی نەتەوەی کورد حاجی قادری کۆیی ئەفەرموێ:
بەجێ ما (نالی) وەک (ناڵی)، دواکەوت (کوردی) وەک گەردی
کە (حاجی) غاری دا ئەسپی لە مەیدانی سوخەنڕانی
جارێ بۆ ئەوەی مەرجەعی زەمیرەکان بخەینەوە شوێنی ڕاستەقینەی خۆیان ئەبێ شیعرەکە بەم جۆرە لێ بکەین:
کە (حاجی) غاری دا ئەسپی لە مەیدانی سوخەنڕانی
بەجێ ما (نالی) وەک ناڵی، دواکەوت (کوردی) وەک گەردی
من لام وایە حاجی قادریش لەم شیعرەدا وشەئارایی کردووە: لایەک (نالی)ی بە لامی سووک لەگەڵ (ناڵ)ی ئەسپەکەیدا بە لامی قەڵەو، لایەکی تریش (کوردی)ی بە کافی عەرەبی لەگەڵ (گەرد)ی ژێر پێی ئەسپەکەیدا بە گافی کوردی بەرابەر کردووە.
٤- با یەک دوو ئاوڕی تریش لەلایەنی واتا و هێمای هەندێ لە شیعرەکانی (نالی) بدەینەوە کە بۆ مەبەستەکەمان بێ سوود نییە:
١- (نالی) و مەثەلی حاڵی لە ئەشکەنجەیی غەمدا
وەک نالە لە نەیدا، وەکوو (نال)ە لە قەڵەمدا
واتە: نالی و دۆخی ژیانی لەنێو جەڕ و مەنگەنەی غەم و پەژارەدا وەک ناڵەی شمشاڵە. جەلالوددینی ڕۆمی لە مەسنەویدا ئەفەرموێ:
بشنو از نی چون حکایت میکند
وز جدائیها شکایت میکند
هەروەها وەکوو باریکی نێو قەڵەمی نەیجەیە کە بەشی هەر دادان و بڕانە تا دوایی دێ و کەس پێی نازانێ!
ئەگەر ئەمە هێما نەبێ بۆ بناغەی نازناوی نالی، ئەبێ چی بێ؟ من لام وایە هێمایە بۆ هەر دوو ماناکەی (نال) کە خۆی داوەتە پاڵی.
ب- من سەروی ڕەوانی چەمەنی عالەمی باڵام
(نالی) بە طوفەیلی بووەتە سایە لە دووی من
مەعنا ئاشکراکەی ئەوەتە کە: یار ئەڵێ من سەروی ڕێک و ڕاستی باغچەی جیهانی بەرزی جوانیم، نالی بەخۆڕایی و بە بێ ڕوو و ڕایی بووتە سێبەرم و لێم جیا نابێتەوە، ئەگینا من خۆراکی ئەو نیم!
بەڵام لەناو هەموو شتێکدا بۆ تەنها سەروی لەگەڵ «نالی»دا بەراورد کردووە؟ لام وایە لەم دوا بەیتەدا «نالی» خۆی بە زوبانی خۆیەوە قسە ئەکا و بناغەی نازناوەکەیمان بۆ ڕۆشن ئەکاتەوە و ئەڵێ: من سەروی باڵا بەرزی دەس پێ نەگەیشتووی جیهانی ئازادی گیانم، دانە پاڵ «نال»، واتە نازناوی «نالی»، لەخۆیەوە بوەتە سێبەرم و بووەتە ناوم و لێم جیا نابێتەوە. فەرقی بەینی سەر و نال (شمشاڵ، یا قەڵەم)یش فەرقی بەینی ئاسمان و ڕێسمانە!! بەرزیی وەک سەروی من لەکوێ و شمشاڵ و قەڵەم لەکوێ؟!
ج- تا چاکی نەکەی پڕ لە هەوا سینەیی (نالی)
وەک زەنگەڵە ئاوازەیی دەنگی دڵی نایی
واتە: تا سینەی نالی پڕ نەکەی لە هەوای عەشق و دڵداری، وەک زەنگ ئاوازەی سازگار و حەزین لە ناخی دڵیەوە دەرناچێ. هێمایشە بۆ ئەوەی شمشاڵ تا فووی پیا نەکرێ ئاوازەی لێوە نایەت.
لەگەڵ ئەم هەموو سەر و خوار و ئەمدیو و ئەودیوکردنەشدا من لام وایە ئەم جۆرە کاروبارە ئەدەبییانە بە شێوەی ئێجگاری و بڕاوە و بێ گومانی دەستیان بۆ نابرێ و ئەم بۆچوونانەی خۆیشم بەبێ خەوش نازانم و زۆر نزیکیشە خۆیان لەبەر پلاردا نەگرن و بۆچوونی چاکتر جێگایان بگرێتەوە، بەڵام هەوڵێک بۆ بە پێویستم زانی خۆمی تیا ماندوو بکەم و هەر ئەوەندەشم لەدەست هات. لە هەموو حاڵێکیشدا ئەبێ دان بەو ڕاستییەشدا بنێین کەوا شاعیر بۆیە ئەم نازناوەی بۆ خۆی دیاری کردووە، بەپێی پێویستی شوێن، چ لەبارەی وشە و چ لەبارەی مەعناوە، یاریی پێ بکا و بە هەر شێوە و مەعنایەک کە پێویست بوو، بەکاری بێنێ.