کوردی و مەریوانی لە پێشەکیی دیوانەکەی نالیدا[1] باسی «حەبیبە»یان کردووە کە نالی گیرۆدەی خۆشەویستی بووە و کارێکی زۆری کردووەتە بزواندنی هەستی شاعیرانە و خەیاڵی قووڵی. ئەوەشیان وتووە کە خواستوویەتی و بووە بە هاوسەری ژیانی و لەگەڵ ئەوەشدا پەیوەندی خۆشەویستییان وەک یار و دڵدارێک هەر بەردەوام بووە.
خوالێخۆشبوو ئەمین زەکی بەگیش ئیشارەتی بۆ ئەم بابەتە کردووە[2]. هەموو ئەوانەی تریش کە لەبارەی نالییەوە نووسیویانە لەم بابەتە دواون[3]. مامۆستا عەلائەددین سەججادیش باسی ئەمەی کردووە[4] و لەمەش زیاتر ئەڵێ: «نالی لە تەکیەی قەرەداغیش دۆستێکی تری بووە «ئایشە»ی ناو بووە. ئەم ئایشەیە یا ئاخر و ئۆخری سەدەی نۆزدەهەم مابوو. تەناتەت من ئەمەم لە مامۆستا شێخ نووریی بابەعەلییەوە وەرگرت کە خۆی ئایشەی دیبوو»[5].
جا مادام مەسەلەی ئەم ئایشەیە پەیوەندی بە تەکیەی قەرەداغەوە هەیە و نالییش لە تەکیە خوێندوویەتی و سەرچاوەی قسەکەش خوالێخۆشبوو بۆ مامۆستا شێخ نووریی شێخ بابە عەلییە (١٨٩٠- ١٩٥٥ی. ز) کە پیاوێکی زانا و شیعردۆست بوو زۆربەی تەمەنی لە تەکیەی قەرەداغدا بەسەر بردبوو و مامۆستا سەججادیش خۆی لێی بیستووە، ئەم ڕیوایەتە ڕێی تێ ئەچێ و بە دووری نازانم.
بەڵام بەداخەوە لە دیوانەکەیا کەم و زۆر هیچ جۆرە هێمایەک بۆ ئەم ئایشێیە نیە و تا ئێستەش چ غەزەل و قەصیدەیەک کە بۆنی ئایشێی لێوە بێ نەبینراوە، بەڵام تێکڕا بوونی دوو ئافرەت یا زیاتر لە ژیانی شاعیرێکدا بەتایبەتی لە هەڕەتی لاویدا شتێکی دوور نییە. دڵی لاوێک تا سەری بە پەتەوە ئەکرێ و لەنێو قەفەزی پۆڵایین! یا هێلانەی زێڕیندا تووند ئەکرێ سەر بە دەیان لاوە ئەنێ. نالییش یەکێک بووە لەو هەموو خەڵکی خوایە!
نالی لە چەند لایەکی دیوانەکەیدا ناوی «حەبیبە» و لە دوو لاشدا ناوی «مەحبووبە»ی هێناوە. لام وایە مەبەستی لە «مەحبووبە»ش هەر «حەبیبە» بووە، چونکە بە زاراوەی «سەرف» «حەبیب» لەسەر کێشی «فەعیل» پێش ئەوەی بکرێتە «عەلەم» بۆ نێر و مێ بەکار دێت و، حەبیبە تەنها بۆ ئافرەت پاش ئەوەیە کە کراوە بە عەلەم. جا هەندێ جار «حەبیبە»ی بەکار هێناوە و جاروباریش «مەحبووبە». هەروەها لاشم وایە چ «حەبیبە» و چ «مەحبووبە» هیچ کامیان ناوی ڕاستەقینەی یارەکەی نالی نین، چونکە لە کۆمەڵگایەکی وەک کۆمەڵگای ئەوڕۆژەی کوردەواریدا ئاسان نەبووە بۆ مەلایەک دڵی بە ئافرەتێکەوە بووبێ، ناوی ئەو ئافرەتە بزڕێنێ و بیخاتە شیعری خۆیەوە، نەخوازەڵا ئەگەر بە تەمای خواستنیشی بووبێ.
وا لێرەدا ئەو شیعرانە ئەخەمە پێش چاو کە ناوی «حەبیبە» یا «مەحبووبە»یان تیایە:
١- جەنانی وەک جینان کردم بە ماوا
«حەبیبە»ی «ماڵیاوا»، ماڵی ئاوا
٢- خەندە و دەمی «مەحبووبە» کەوا زۆر نمەکینن
بەس خۆشە ئەگەرخۆ نمەکی زەخم و برینن
٣- پێم دەڵێن «مەحبووبە» خێل و قیچە، مەیلی شەڕ دەکا
خێل و قیچە، یا ترازووی نازی نەختێ سەر دەکا؟!
٤- موژگانی سییەهـ مەستە وەکوو چاوی «حەبیبە»
غارەت کە بکەن دێن و دەچن ڕۆح بڕفێنن
٥- لە دنیا جەننەتی باقی تەلاری شاهییە ساقی!
«حەبیبە» طوڕڕەیی طەوقی ملی شیرین و عەزرایە
٦- ئاخ لەگەڵ ئێمە «حەبیبە» سەری پەیوەندی نیە
نەیشەکەر قەددە، بەڵا بەندی هەیە، قەندی نیە
٧- «نالی» لەبی «حەبیبە» هەم طیبە، هەم طەبیبە
خولاصەیی لەبیبە، فەرمانبەری لەبی بە
٨- دەستم لە گەردنی خۆت هەڵمەگرە ئەی «حەبیبە»
وەبزانە خوێنی خۆمە، یا میننەتی ڕەقیبە
وەکوو لەپێشەوە باسم کرد ئەوانەی شتێکیان لەبارەی نالییەوە نووسیوە وتوویانە «حەبیبە»ی خواستووە و بووەتە هاوسەری.. بەڵام ناوونیشانی «حەبیبە»ی هاوسەری نالی، بەتایبەتی لە ساڵانی دەرەوەیدا ونە، نە لەوە ئەچێ کە لەگەڵ خۆی بردبێتی بۆ حەج و بۆ ئەستەمووڵ و نە لەوەش ئەچێ کە ئەو دۆستە گیانی بە گیانییەی بە زیندوویی لە کوردستاندا بەجێهێشتبێ. دوور نییە، وەک مامۆستا سەججادی لە مێژووەکەیدا ئەفەرموێ، «حەبیبە» پێش سەفەری «نالی» کۆچی دوایی کردبێ. نەبوونی مناڵ و نەوەش ئەوەندەی تر ڕێ و شوێنی ئەم مەسەلەیەی تاریک کردووە.
لێرەدا جێی خۆیەتی کەمێ لەسەر هەندێ لایەنی بۆچوونەکەی مامۆستا «سەججادی» بڕۆم و هەندێ شت بخەمە ڕوو:
مامۆستا دەربارەی مان و نەمانی (حەبیبە) ئەفەرموێ:
«...وە زۆرتریش کە نەهاتوەتەوە بۆ سولەیمانی (واتە نالی)، هەر لەبەر ئەوە بووە تەماشای کردووە «حەبیبە»یە نەماوە، دۆستەکان و ئەربابی زەوقی خۆی کە لەگەڵیان ڕایبواردووە نەماون، سەرەڕای ئەمەش جەوری تورکان (عوسمانییەکان) هەر زیادی کردووە. ئیتر دڵخۆشییەکی شک نەبردووە تا ڕوو بکاتەوە سولەیمانی، بەڵکو لەو بڕە شیعرەیدا کە ئەڵێ:
هەتا تۆم ئاشنا بوویت ئاشنا بووم[6]
ئەمێستا موو بە موو[7] ئەغیارە بێ تۆ
لە کن من با وجوودی ناس و ئەجناس
کەسی تێدا نییە ئەم شارە بێ تۆ
هەموو ڕۆژێ لە تاو هیجرانی ئەمساڵ
تەمەننای مردنی پێرارە بێ تۆ ...
وا ئەگەیەنێ کە «حەبیبە» تەنیا دوو ساڵ لەگەڵ «نالی» بووە، چونکە دەردەدڵی ئەوە ئەکا ئەڵێ: تا تۆ دۆست و ئاشنام بوویت هەموو کەسم هەبوو، ئیستە کە تۆ نەمایت هەموو کەسم لێ بوو بە بێگانە، لەگەڵ ئەو هەموو مەردمەشا کە لەم شارە- سولەیمانی-دا هەیە هەر لەبەر ئەوە کە تۆ نەماوی کەسی تێدا نییە، لەبەر ئەو کۆچە کە ئیمساڵ تۆ کردت داوای مردنی پێرار ئەکەم، چونکە پێرار لەبەر ئەوە بە تۆ شاد نەبووبووم هەموو دەمێک ئاواتی مردنم ئەخواست، ئێستە کە تۆ نەمایت کەوتوومەتە داوا کردنی ئەو مردنە!..»[8]
ئەمە نەصصی فەرموودەکەی مامۆستا «سەججادی» بوو.
دەبا پێکەوە چاوێ بە غەزەلەکەدا بخشێنین و بزانین ئاخۆ بۆ شیعری پاش مردنی خۆشەویست ئەشێ، یا هەر مەبەست جیا بوونەوە و دوورکەوتنەوەی بێ مردنە؟
١- نالی لە سەرەتای غەزەلەکەدا ئەڵێ:
نەمردم من ئەگەر ئەمجارە بێ تۆ
نەچم شەرط بێ هەتا ئەو خوارە بێ تۆ
با مەعنای «شەرط و جەزا»ی ڕستەی «ئەگەر نەمردم بێ تۆ، شەرط بێ نەچم بێ تۆ» لێ بدەینەوە. نالی ئەڵێ: تازە ئەمجارە تێ‌کەوتم، تووش بووم، بێ تۆ چووم بۆ ئەو خوارە. ئەگەر خوا کردی و لە مەرگ ڕزگار بووم، شەرت بێ جارێکی تر بێ تۆ نەچم. ئەمە لەگەڵ مردوودا ئەوترێ یا لەگەڵ زیندوودا؟! ئەی ئەگەر «نالی» نەمرد، هەر وەک نەمرد، یاری لە گۆڕ دەرئەهێنێ و لەگەڵ خۆیا ئەیبا؟!
٢- لە بەیتێکی تری ئەم غەزەلەدا ئەڵێ:
لەکن تۆ خار و خەس گوڵزارە بێ من
لەکن من خەرمەنی گوڵ خارە بێ تۆ!
ئەم گلەیی و بناشتە لەگەڵ مردوودا ئەکرێ یا لەگەڵ زیندوودا؟ تۆ بڵێی نالی مەبەستی ئەوە بێ بڵێ: تەنانەت لە گۆڕیشدا، بێ من دڕک و داڵت لە لا گوڵزارە؟ باوەڕ ناکەم!
٣- ئەمە لەلایەک، لەلایەکی تریشەوە ئەم غەزەلەی کە مامۆستا سەججادی کردوویە بە بەڵگەی بۆچوونەکەی خۆی، وەک ئەو واتایە هەڵئەگرێ، ئەوەش هەڵئەگرێ کە دەربڕینی ئازاری جیاییەکی تر بێ، بەتایبەتی تێکڕای شیعرەکان جیابوونەوەی دووری ئەگەیەنن، نەک مردن:
هەموو ڕۆژێ لەتاو هیجرانی ئەمساڵ
تەمەننای مردنی پێرارە بێ تۆ
ئەگەر باس باسی مردن بوایە ئەیتوانی بڵێ:
هەموو ڕۆژێ لە داخی مەرگی ئەمساڵ
تەمەننای مردنی پێرارە بێ تۆ
٤- ئەگەر نەختێ بە وردی و لە ڕێبازی چەشی نالییەوە سەیری بەیتەکە و بەرانبەریی «هیجران» و «مردن» بکەین بۆمان دەرئەکەوێ مەبەستی «نالی» لە «هیجران» هیجرانی مردن نییە و نایەوێ مەرگی حەبیبە و مەرگی خۆی لەو تاکەی تریدا دانێ.
٥- دووریش نیە نالی ئەم غەزەلەی هەر بۆ «حەبیبە» نەوتبێ و بە بۆنەی دوورکەوتنەوەی دۆستێکی تریەوە وتبێتی.
دوا سەرنجم لەم بابەتەوە ئەوەیە بۆچی هیچ لاواندنەوە «مرثیه»یەک لە شیعری نالیدا دەربارەی حەبیبە بەرچاو ناکەوێ؟ بێ وەچەیی و کەس لە دوانەمانی نالیش ئەوەندەی تر گرێکەی کوێر کردووەتەوە! کێ بێ ئەوەندە ئازا بێ بڵێ هەر لە بنەڕەتا «حەبیبە»ی نەخواستووە؟!
[1] کوردی و مەریوانی، سەرگوزەشتەی نالی، دیوانی نالی، بەغدا ١٩٣١، ل (ج).
[2] محمد امین زکی، خلاصة تاریخ الکرد و کردستان (ترجمة محمد علی عونی)، القاهرة ١٩٣٩، ص٣٥٩.
[3] بۆ نموونە بڕوانەوە: دیوانی نالی کە عەلی موقبیلی سنەیی بڵاوی کردوەتەوە. چاپخانەی بەهرامی، ١٣٢٧.
[4] علاءالدین سجادی، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەغدا ١٩٧١ (چاپی دووەم)، ل ٢٤١.
[5] سەرچاوەی پێشوو، ل ٢٤٣.
[6] ڕاستەکەی: ئاشنام بوون. (ف)
[7] ڕاستەکەی: موو بە مووم. (ف)
[8] علاءالدین سجادی، مێژووی ئەدەبی کوردی، بەغدا ١٩٧١، ل ٢٤٢، (چاپی دووەم).