پێشەکی مامۆستا فاتیح مودەڕیس

نالی ناوی خدر (خضر)ە و کوڕی ئەحمەدی شاوەیسی ئالی بەگیی مکایەڵییە^[1]. لە گوندی «خاک و خۆڵ» لە دەشتی شارەزوور هاتوەتە دنیاوە. بەپێی ڕێبازی خوێندنی ئەو سەردەمە لە سەرەتاوە قورئانی پیرۆز و وردە کتێبی فارسیی خوێندووە و چووە بۆ فەقێیەتی و لەپێناوی وەرگرتنی زانستە ئاینییەکاندا شار و دێهاتە قوتابخانەدارەکانی بەشێکی کوردستان گەڕاوە و دوا پلەی ئەو خوێندنەی بڕیوە و ئیجازەی مەلایەتیی وەرگرتووە. ئەو شوێنانەی کە زۆر تیایانا مابووبێتەوە سنە و سابڵاغ و زەردیاوای قەرەداغ و هەڵەبجە و سولەیمانین. لە قەرەداغ لای شێخ موحەممەدی ئیبنولخەییات خوێندوویەتی، لە تەکیەی قەرەداغیش ڕیازیاتی لای شێخ عەلی مەلا خوێندووە. لە سولەیمانی لە مزگەوتی «سەیید حەسەن» لای مەلای عەبدوڵڵای ڕەش بووە. زۆرتر دەوری موستەعیددیی لە خانەقای «مەولانا خالید» لە سولەیمانی لای شێخ ئەوڵای خەرپانی خوێندووە^[2].

ئەم مەعلومانەی سەرەوە کە بە ئەمانەت نەقڵم کردن، دوور نییە ڕاست بن، هەرچەند لایەنی مێژووی هەر کەس پێویستە زۆر بە وردی دەستی بۆ ببرێ و بەڵگەی دیاری هەبێ.

خوالێخۆشبوو موحەممەد ئەمین زەکی بەگ ئەڵێ: نالی لە ساڵانی ١٢١٥- ١٢٧٣ی کۆچی، ١٨٠٠- ١٨٥٦ی زایینیدا ژیاوە^[3]. د. مەعرووف خەزنەداریش هەر هەمان مێژوو دیاری ئەکا^[4]. هەروەها د. کەمال فوئادیش^[5]. مامۆستا عەلائەددین سەججادییش ئەڵێ: لە ١٧٩٧ی زایینیدا هاتوەتە دنیاوە و لە ١٨٥٥دا مردووە^[6].

وا هەموو ئەم مامۆستایانە، مامۆستای سەججادی نەبێ، مێژووی لەدایکبوون و مردنی نالییان وەک یەک دانا و بەو پێیە نالی ٥٦ ساڵ ژیاوە تەنها بەپێی بۆچوونەکەی مامۆستای سەججادی تەمەنی بووە ٥٨ ساڵ.

وابزانم هۆی یەک نەکەوتنی قسەی مامۆستا سەججادی لەلایەک و دوکتور خەزنەدار و دوکتۆر کەمال فوئاد لە لایەکی ترەوە دەربارەی تەمەن و ساڵی لەدایک بوونی نالی ئەو بەراوردکردنەی کوردی و مەریوانی و بەدوای ئەوانیشدا مامۆستا عەلی موقبیلە کە لە پێشەکیی دیوانەکەیاندا ساڵی ١٢١٥ی کۆچییان لەگەڵ ساڵی ١٧٩٧ی زایینیدا بەراورد کردووە. جا ئەگەر وابێ ئەوا وەک کوردی و مەریوانی و موقبیل و سەججادی ئەفەرموون نالی ٥٨ ساڵ ژیاوە. بەڵام لە جەدوەلەکەی ڕۆژهەڵاتناسی ئەرمەنیی سۆڤێتی یووسف ئەبگارەڤیچ ئۆربێلی^[7]‌دا ساڵی ١٢١٥ی کۆچی لەگەڵ ساڵی ١٨٠٠- ١٨٠١ی زایینی بەرابەر کراوە. بەپێی ئەمە وەک دوکتۆر مارف خەزنەدار و دکتۆر کەمال فوئاد لەسەر ڕۆیشتوون ساڵی لەدایک بوونی نالی دەکاتە ١٨٠٠ی زایینی و تەمەنیشی دەبێتە ٥٦ ساڵ.

لەڕاستیدا هیچ کام لەمانە باسی ئەو سەرچاوەیەیان نەکردووە کە ئەم ساڵی بوون و مردنەیان لێ وەرگرتووە کە ئەمەش شتێکی بنەڕەتی و زۆر گرنگە. بێ گومان مەسەلەی دیارییکردنی مێژوو بە ئیجتیهاد نابێ و بناغەیەکی ڕاست و دروستی ئەوێ. بەڵام هەندێ شت هەیە دەبنە هۆی ڕوون کردنەوەی سەردەمی نالی و نزیک بوونەوە لە زانینی ساڵی لەدایک بوون و مردنی.

١- نالی پەیوەندییەکی تایبەتی لەگەڵ سڵێمان پاشای بابان و ئەحمەد پاشای کوڕیدا بووە. ئەم پەیوەندییەش بەم بەڵگانەی خوارەوەدا دەرئەکەوێ:

‌أ- ئەو غەزەلەی کە سەرەتاکەی ئەم بەیتەیە:

بولبولی طەبعم ئەوا دیسان ثەناخوانیی دەکات

کە تیا ئەڵێ:

هودهودی دڵ حەبسی بەلقیسی سەبای دیوە یەقین

خۆی کە دامێنگیری شاهی ئاصەفی ثانیی دەکات

شاهی ئاصەفی یەکەم حەزرەتی سولەیمان پێغەمبەر بووە کە وەزیرەکەی ناوی ئاصەفی کوڕی بەرخیا بووە و مەبەستی لە شای دووەمی ئاصەفیش، سولەیمان پاشای بابانە^[8].

ب- ئەو غەزەلەی کە یەکەم بەیتی ئەمەیە:

ئەم تاقمە مومتازە کەوا خاسەیی شاهن

ئاشووبی دڵی مەملەکەت و قەلبی سوپاهن

کە هەمووی بریتییە لە پیاهەڵدان و وەصف کردنی تاقمە سوپایەک. ئەبێ ئەو سوپایە سوپای کێ بووبێ ئەگەر هیی سڵێمان پاشا یا ئەحمەد پاشای کوڕی نەبووبێ، بەتایبەتی کە کتێبەکانی مێژوو ئەڵێن ئەم ئەحمەد پاشایە سوپایەکی ڕێکوپێک و تازە بابەتی پێکهێناوە. جا نازانم «نالی» لە کاتی دەستەڵاتی ئەحمەد پاشادا لە سولەیمانی ماوەتەوە و ئەو سوپایەی بە چاوی خۆی بینیوە و وەصفی کردووە، یا پێش ڕێکخستنی سولەیمانی بەجێ هێشتووە و باسەکەیان بۆ گێڕاوەتەوە و دووربەدوور تەعریفی کردووە، یاخۆ مەبەستی سوپای سڵێمان پاشای باوکیەتی کە لە ١٢٣٤ی کۆچییەوە تا ١٢٥٤ حوکمڕانیی سولەیمانیی کردووە؟!

  ج- قەصیدە درێژەکەی کە بۆ سالمی هاوڕێی گیانی بە گیانی خۆی ناردووە، کە تێکڕا پرسیارە لە وەزعی سولەیمانی پاش نەمانی دەوری بابانەکان.

د- غەزەلەکەی کە بەبۆنەی سەفەری حەجی «نووری ڕوودباری»یەوە وتوویەتی کە وەک لە تێکڕای بەیتەکانەوە دەرئەکەوێ خاوەنی ڕێبازی نەقشبەندی و یەکێک بووە لە موریدە ناودارەکانی مەولانا خالید (١١٩٧ی.ک - ١٧٨٣ی. ز، ١٢٤٢ی. ک- ١٨٢٦ی. ز).

هـ- قەصیدەکەی کە بە «مەستوورە»یا وتووە^[9]:

خوسرەو خانی ئەردەڵان مێردی مەستوورە خانم کە بە «خوسرەوخانی ناکام» بەناوبانگە لە ساڵی ١٢٤٠ی کۆچی و ١٨٢٤ی زایینییەوە لە سنە «والی» بووە. خوسرەو خان لە ساڵی ١٢٤٤ی کۆچیدا، لەگەڵ ئەوەش کە «حوسن جیهان»ی کچی فەتح عەلی خانی قاجار ژنی بووە، بۆ خۆش کردنی ناوبەرین و دڵدانەوەی ئەبولحەسەن «مەستوورە»ی ئەدیب و شاعیریش ئەخوازێ. بە حیسابە پێشووەکە لەو کاتەدا کە مەستوورە شووی بە خوسرەو خان کردووە «نالی» ٢٩ ساڵان بووە.

ئیتر هەرچۆن بێ، نالی خەوەکەی- کە لە قەصیدەکەیا بۆ مەستوورە باسی لێ ئەکا- پێش شووکردنی مەستوورەی دیبێ و قەصیدەکەی بۆ هاتبێ یا پاش شووکردنی وتبێتی، ئەم کەین و بەینە ڕووناکییەک هەر ئەگرێتە سەردەمی ژیانی «نالی».

و- کۆمەڵە کتێبێکی دەستنووسی پێکەوە جوزوبەند کراوی کتێبخانەی بنەماڵەی موفتیی هەڵەبجەم^[10] دی. دوو غەزەلی تیا نووسرابووەوە^[11] لە سەرەوەیان نووسرابوو «نالی» واتە ئەم غەزەلانە هی نالین. هەرچەند لە هیچ لایەکی غەزەلەکانەوە نەنووسرابوو کەی نووسراونەتەوە، بەڵام دیار بوو وەک کتێبەکان خۆیان زوو نووسرابوونەوە. کتێبەکانیش لە تەئریخی جیا جیادا نووسرابوونەوە. بۆ نموونە یەکێکیان «کفایة»ی بێتووشی بوو بە دەستی مەعروفی کوڕی شێخ ئەوڵای خەرپانی نووسرابووەوە لە ساڵی ١٢٦٩ی کۆچیدا. یەکێکی تریان قەصیدەی «بانت سعاد» بوو لە ساڵی ١٢٣٢دا نووسرابووەوە. یەکێکی‌کەشیان قەصیدەیەکی ١٥٠ بەیتی جەلالەددینی سیووطی بۆ ڕەسووڵ ناوێک لە ساڵی ١٢٣٢دا لە مەدرەسەی مەولانا ئەحمەدی کوڕی مەولانا سڵێماندا نووسیبوویەوە. هەروەها لە لاپاڵی کۆمەڵە دەستنووسێکی تری پێکەوە جوزووبەند کراوی هەر ئەم کتێبخانەیەدا^[12] شیعرێکی ترم دی درابووە پاڵ نالی^[13]. کتێبەکانی ئەم کۆمەڵە لە ساڵانی ١٢٧١ و ١٢٧٢دا نووسرابوونەوە.

هەرچۆن بێ دیارە ساڵانی ١٢٣٢ و ١٢٦٩ و ١٢٧١ و ١٢٧٢ کە ساڵی نووسینەوەی ئەو کتێبانەن جۆرە ڕۆشنایییەک ئەخەنە سەر ساڵانی ژیانی نالی.

نابێ ئەوەش لەیادکەین کە وەک ئەڵێن نالی لای شێخی خەرپانی خوێندوویە. لە باوکمم بیست فەرمووی لە شێخ بابە ڕەسووڵی عەبابەیلێ (١٨٧٨-١٩٤٣)م بیستووە نالی لەگەڵ موفتیی زەهاوی و مەلا یاسینی تەشاری و مەلا یووسفی تەوێڵەیی موستەعید (قوتابیی دوا پلە) بوون لای شێخ ئەوڵای خەرپانی. گومانیش لەوەدا نیە کە شێخ ئەوڵا ساڵی ١٢٥٤ی کۆچی وەفاتی کردووە^[14].

ز- بەڵام وابزانم لە هەموو ئەم بەڵگانە گرنگتر ئەوە بێ کە ڕۆژهەڵاتناس خۆدزکۆ کە شابەندەری ڕووسیا بووە لە پاریس ئەیگێڕێتەوە کەوا لە ساڵی ١٨٥٣دا لە پاریس چاوی بە ئەحمەد خان ناوێکی بابان ئەکەوێ کە خەڵکی کوردستان بووە و لە ئەستەمۆڵ دانیشتووە. خۆدزکۆ ناوی نالیی لەم ئەحمەد خانە بیستووە کە دۆست و هاوڕێی بووە^[15].

وەک وتمان مەسەلەی دیاری کردنی ساڵی لەدایک بوون و مردنی کەسێک، شتێک نیە بنیادەم بتوانێ بە ئیجتیهاد بڕیاری بدا و بە بەڵگە و نیشانەی مێژوویی لەوە زیاترمان پێ نەکرا کە تێكڕا هەندێ لەو ساڵانە دیاری بکەین کە نالییان تیا ژیاوە. بەڵام بەڵگەی تریش بە دەستەوە هەیە پێمان ئەسەلمێنێ کەوا نالی نە لە ساڵی ١٨٥٥ و نە لە ساڵی ١٨٥٦دا مردووە و نە تەمەنیشی ٥٦ یا ٥٨ ساڵ بووە، جا خواهـ ئیتر لە ١٧٩٧دا لەدایک بووبێ وەک عەلی موقبیل ئەڵێ یا لە ١٨٠٠دا وەک ئەوانی تر ئەڵێن.

أ- گەلێ بەیتی نالی هەیە وا ئەگەیەنن نالی گەیشتووەتە تەمەنی پیرییەکی ڕاستەقینە و بێ هێز بوون کە دیارە ئەوەش لە ٥٨ ساڵیدا پەیدا نابێ، وەک ئەمانە:

١- مووی سپی کردم بە شووشتن ئاوی عەینی شۆرە شەط

٢- بۆ مەمک (نالی) چ منداڵانە وەی وەی کردوە

    گەرچی مووی وەک شیرە، بەو شیرە شکۆفەی کردووە

٣- ئەی تازە جوان! پیرم و ئوفتادە و کەوتووم

٤- من پیرم و فانی

ب- ئەوەی پێشتر وتمان کە ئەحمەد پاشای بابان لە ١٨٥٣دا لە پاریس باسی نالی بۆ خۆدزکۆی شابەندەری ڕووسیا کردووە وا ئەگەیەنێ نالی لەو سەردەمەدا لە شام ژیاوە. چونکە شیعرەکەشی کە پاش تێکچوونی حوکمی بابانییەکان بۆ سالمی ناردووە بۆ سولەیمانی، لە شامەوە ناردوویە. لە لایەکی‌کەشەوە هەموو ئەوانەی مێژووی ژیانی نالییان خستوەتە سەر کاغەز باسی ئەوەیان کردووە کەوا نالی پاشان چووەتە ئەستەمووڵ و لەوێ لەگەڵ ئەحمەد پاشای بابان ماوەیەکی دوور و درێژیان پێکەوە بەسەر بردووە. جا سەرەڕای ئەوە کە لەوانەیە نالی ماوەیەکی زۆریش لە شام مابێتەوە ئەنجا چووبێتە ئەستەمووڵ، ئەو ماوەی کەمتر لە دوو ساڵەی نێوان یەکتری دیتنی خۆدزکۆ و ئەحمەد پاشا و مردنی نالی لە ئەستەمووڵ لە ١٨٥٥دا کە ئەڵێن لەو ساڵەدا لەوێ مردووە، بەپێی توانای هاتوچۆی ئەو سەردەمە بە حاڵ بەشی تەنها ڕۆیشتنێکی لەسەرخۆی ئەو چەرخە ئەکا، چ جایی ئەوەش ماوەیەکی دوور و درێژی لە ئەستەمووڵ لەگەڵ ئەحمەد پاشا بەسەر بردبێ.

ج- نالی لە شیعرێکیا لەبەرابەری مەرقەدی پێغەمبەر (د. خ)دا ئەڵێ:

موددێکە کە هەم گەردشی دەورانی سوپیهرم

واتە: دەمێکە ئاوارەی نیشتمانم و ئەسووڕێمەوە و ئیستا گەیشتوومەتە ئێرە. ئەبێ ئەم دەمە چەند ساڵی خایاندبێ و ئەو ماوەیەی لەکوێ بەسەربردبێ و کوێ گەڕابێ؟ دیارە نالی ئەم شیعرەی پاش بوونەکەی لە شامدا وتووە کە باسمان لێ کرد، کە وەک ڕوونمان کردەوە ئەبێ لە پێش ساڵی ١٨٥٣دا لەوێ بووبێ، چونکە هەر لەم پارچە شیعرەیدا گلەیی لە دەست پیری ئەکا و ئەڵێ:

ئەی تازە جوان! پیرم و ئوفتادە و کەوتووم

هەروەها ئەڵێ:

من پیرم و فانی

د- حاجی مەلا عەبدوڵڵای جەلی زادە (باوکی جەنابی مەلای گەورەی کۆیە) گێڕاویەتەوە و بێگومان قسەشی جێگای متمانەیە، کەوا لە ساڵی ١٢٨٨ی. ک (١٨٧١- ١٨٧٢ی. ز)دا نالیی لە مەککە دیوە و کە دیویشیە زۆر پیر بووە^[16].