وەک لەمەوپێش باسم کرد ئەو بارودۆخە ئەدەبییەی نالیی تیا ژیاوە، کاری تێ کردووە و زیرەکی و بلیمەتییەکەشی پاڵی پێوە ناوە هەرچی جوانکاریی و وشەئارایی هەیە بەکاری بێنێ. لەبەر ئەوە شیعرەکانی بێجگە لە قووڵیی مەعنا و ناسکیی هێما، پڕیشن لە «موحەسسیناتی بەدیعی». ئێمە پاش هاوڕێیەتی چەند ساڵی دیوانەکەی نالی، بە بیر و بۆچوونی خۆمان گەیشتووینەتە ئەوە کە نالی بە دەگمەن وشەیەکی بێ جێ و بێ مەبەستی داناوە و لە هەندێ شوێنیشدا دوو وشەی کۆکردوەتەوە کە بە واتا پەیوەندییەکی وایان بەیەکەوە نییە، کەچی بە دیمەن، کۆکردنەوەیان لە جوانی بێ بەش نییە وەک لە گەلێ شوێنی لێکۆڵینەوەکەدا ڕوونمان کردووەتەوە.
جا لەبەر ئەوەی کە نالی بۆ دەرخستنی ئەو جوانییانەی شیعرەکانی ڕێبازی عیلمی «بەدیع»ی گرتووە و شوێن پێی ڕەوانبێژی (بەلاغە)ی عەرەبیی هەڵگرتووە، بە پێویستمان زانی یەکە یەکەی ئەو موحەسسیناتە بەدیعییانە ڕوون بکەینەوە کە ئەو بەکاری هێناون. زاراوەکانی ئەو موحەسسیناتەشمان هەر بە عەرەبی هێشتەوە، چونکە هێشتا وشەی پڕ بە پێستیان لە کوردیدا بۆ دانەنراوە و هەرچیش تا ئێستا لێرە و لەوێ بەرچاو ئەکەوێ کاڵ و کرچە. مەبەست لای ئێمە دەرخستنی جوانیی شیعرەکەیە، ئیتر بە زاراوەی عەرەبی بێ یا کوردی. دیارە ئەگەر بکرایە بە کوردی بوایە، چاکتر بوو. بەڵام هێشتا ئەو توانایەمان بۆ نەلواوە. ئەوەشمان لەبیر نەچێ کە دیوانەکەی نالی کەلەپوور (تراس)ێکی نەتەوەییە و ئەبێ بەو چاوە لێی بکۆڵینەوە و جوانییەکانی دەرخەین.
ئێستا پوختەیەکی ئەو زاراوانە ئەخەینە پێش چاو و مەعناشیان لێ ئەدەینەوە و نموونەیان بۆ ئەهێنینەوە:
یەکەم- هەندێ لەو جوانییانەی پەیوەندییان بە مەعناوە هەیە:
١- «طیباق» کە «تەضادد»یشی پێ ئەڵێن. واتە: کۆکردنەوەی دوو مەعنای دژی یەکتر. ئەگەر دوو مەعناکە مەعنای دوو ڕستە، یا دوو کار، یا دوو ناو، یا دوو پیت بوون، ئەوا پێی ئەڵێن «طباق الایجاب». ئەگەر بوون و نەبوون «فی و اثبات»یش بوون، ئەوا پێی ئەڵێن «طباق السلب».
نموونەی یەکەم: ئەو دژایەتییەی لەنێوان «ڕەقی» و «نەرمی»دا هەیە، وەک لەم بەیتەدا:
صابوونی کەفی پێتە کەفی زاری چاپلووس
خاصییەتی (ڕەقی) هەیە نەرمیی زوبانی لووس
نموونەی دووەمیش وەک لەم بەیتەدا:
لەکن من با وجوودی ناس و ئەجناس
کەسی تێدا نییە ئەم شارە بێ تۆ
ئەوەتە لێرەدا «با وجوودی... تاد»، بوون و «کەسی تێدا نیە» نەبوون ئەگەیەنێ.
٢- «تەناسوب» واتە: کۆکردنەوەی دوو یا چەند شتی هاوجۆر و پێکەوە گونجاو، وەک کۆکردنەوەی «شەمس» و «قەمەر» و «ئەستێرە» لەم بەیتەدا:
ئەستێرە هەموو مەحوە لەنێو نووری قەمەردا
یا شەمسی جەمالت شەوی گێڕاوە بە فەردا
٣- «تەشابوهی ئەطراف» کە بەشێکە لە تەناسوب، واتە: دوایی هێنانی قسەیەک بە شتێک کە لەگەڵ سەرەتای قسەکەدا بگونجێ، وەک لەم بەیتەدا:
بونیانی کیبر و سەرکەشییە طاقی کیسرەویی
دانانی ظوڵم و ڕووڕەشییە تەختی ئابنووس
٤- «تەورییە» واتە: وشەیەک دوو مەعنای هەبێ، یەکێکی نزیک و یەکێکی دوور و مەعنا دوورەکەیان مەبەست بێ، وەک وشەی «ئاو» لەم بەیتەدا:
ڕێی حورمەت و بێ حورمەتیی هەرگیز نەکوتابێ
چەن ئاوی ڕژابێت و چ ئاوی نەڕژابێ
٥- «حوسنی تەعلیل» کە ئەوەیە بەڵگەیەک بۆ دۆخێک دابنرێ، ئەو بەڵگەیە شتێکی ڕاستەقینە نەبێ، تەنها بۆ ئیعتبارێکی ناسک و شاعیرانە بێ، وەک نیوەی دووەمی بەیتی داهاتوو لەگەڵ نیوەی یەکەمیدا:
شیعری خەڵقیی کەی دەگاتە شیعری من بۆ ناسکیی؟
کەی لە دیققەتدا پەتک دەعوا لەگەڵ هەودا ئەکا؟
ئێستا ئەمە شتێکی خەیاڵییە پەتک و هەودا ببێ بە هەرایان و بەربەرەکانێی یەکتر بکەن لە ناسکیدا.
٦- «کینایە» واتە: بەکارهێنانی وشەیەک یا ڕستەیەک و مەبەست نەبوونی مەعنا ڕاستەقینەکەی و لە دڵ گرتنی مەعنایەکی تر کە پەیوەندییەکی بە مەعنا ڕاستەقینەکەیەوە هەبێ، بە مەرجێ ڕێگا لە مەبەست بوونی مەعنا ڕاستەقینەکەش نەگرێ، وەک لەم بەیتەدا:
عەجەب ئەستێرە هەڵدێ لە تاوی خوسرەوی خاوەر
لە ڕووی تۆم دیدە هەڵنایە شەو و ڕۆژ گەرچی بێدارم
ئێستا لێرەدا «خوسرەوی خاوەر» کینایەیە لە خۆر.
٧- «ئیستیعارەی موصەڕڕەحە» واتە: شوبهاندنی شتێک بە شتێکی تر و ناوهێنانی پێ شوبهێنراوە کە لە جیاتیی شوبهێنراوەکە بە مەرجێ نیشانەیەکی وا لە ئارادا بێ پەیوەندی بە شوبهێنراوەکەوە ببێ، وەک لەم بەیتەدا:
کێ دەستی دەگاتە بەی و ناری نەگەیشتووت
لەو تەختە کەوا صاحیبی مۆرن بە صەدارەت
لێرەدا جووتە مەمکی یار شوبهێنراوە بە بەی و هەنار. مەمک ناوی نەهێنراوە، بەی و نار لە جێگەیدا دانراون. صیفەتی «نەگەیشتوو»یش کە ئیزافە کراوەتە پاڵ «ت» نیشانەیەکە پەیوەندی بە مەمکەوە هەیە چونکە مەمک هیی یارە نەک هیی بەی و نار.
٨- «ئیسیعارەی مەکنییە» واتە: شوبهاندنی شتێک بە شتێکی تر لەگەڵ ناوهێنانی شوبهێنراو بە مەرجێ شتێکی واش باس بکرێ پەیوەندی بە پێ شوبهێنراوەکەوە ببێ، وەک لەم بەیتەدا:
دەست بەندییانە، دێن و دەچن سەرو و نارەوەن
یا حەڵقەیانە صۆفیی ملخواری مەندەبوور؟
لێرەدا سەرو و نارەوەن شوبهێنراون بە کوڕە لاو لەکاتی هەڵپەڕکێدا، «دێن و دەچن»یش کە لەگەڵیدا وتراون کاری پیاون نەک هیی دار و درەخت.
ڕاستەکەی ئێمە لەم لێکدانەوە و لێکۆڵینەوەیەماندا هونەری ئیستیعارەمان زۆر نەخستوەتە ڕوو چونکە لە زۆربەی شیعرەکاندا هەیە. خوێندەواری زیرەک هەر کە کەمێک ئاشنایەتیی لەگەڵ شیعرەکانی نالی پەیدا کرد خۆی ئەیاندۆزێتەوە.
٩- «لەف و نەشر» ئەوەیە لەپێشدا دوو شت یا زیاتر باس بکرێ و لەدواییدا بێ دیاری کردن باسی چەند شتێکی تر بکرێ پەیوەندییان بەوانی پێشووەوە هەبێ. جا ئەگەر تەرتیبی شتە دواییەکان وەک هیی پێشووەکان بوو ئەوە پێی ئەڵێن «لەف و نەشری مورەتتەب» و ئەگەر پاش و پێشیش بوون واتە یەکەم بۆ دووەم و دووەم بۆ یەکەم ئەگەڕایەوە، ئەوە پێی ئەڵێن «لەف و نەشری موشەووەش».
نموونەی لەف و نەشری مورەتتەب وەک لەم بەیتەدا:
ئەم ئەرضە مەزرەعەی عەمەلە و گوڵخەنی ئەمەل
هێندی بووە بە مەسجید و هێندی بە مەزبەلە
لەپێشدا دوو شتی وت: «مەزرعەی عەمەل» و «گوڵخەنی ئەمەل». لە دواییشدا دوو شتی تری وت: «بووە بە مەسجید» و «بووە بە مەزبەلە». مەسجید لەگەڵ مەزرەعەی عەمەل و مەزبەلەش لەگەڵ گوڵخەنی ئەمەل لەبارە.
نموونەی لەف و نەشری موشەووەشیش وەک لەم بەیتەدا:
بە ناری عەشق و ئاوی دڵ جەسەد وەک حەزرەتی مووسا
طەریقی بەحری فیرعەون و ڕەفیقی ئاتەشی طوورە
لێرەدا، لەپێشدا «نار» و «ئاو»ی وت و لەدواییدا «بەحری فیرعەون» و «ئاتەشی طوور» کە یەکەمیان لەگەڵ دووەم و دووەمیان لەگەڵ یەکەم لەبارە.
١٠- «موبالەغە» ئەوەیە صیفەتێک ئەوەندە بەهێز یا بێ هێز پیشان بدرێ کە یا نەشیاو (موستەحیل) یا زۆر گران بێ، وەک لەم بەیتەدا:
شوعاعی ڕووت لە گەردندا دیارە دڵ دەسووتێنێ
بنازم بەم تەجەللایە چ خورشید و بلوورێکە!
١١- «لەطافەت»: ئەوەیە وشەیەک دوو مەعنا هەڵبگرێ وەک وشەی «زار» لەم بەیتەدا کە هەم مەعنای «لاواز» و هەم مەعنای «دەم»یش ئەگەیەنێ:
جان بەر لەبی بۆسەی لەبتە عاشقی زارت
(فالبائس یستوهب من فیک معاشا)
١٢- «تەشبیهی مەقلووب» واتە: شوبهاندنی پێچەوانە کە ئەوەیە شتێک بشوبهێنی بە شتێکی تر کە لە ڕاستیدا ئەبوو بە پێچەوانەوە بوایە. ئەمەش بۆ موبالەغەیە لە هاتنەدیی هۆی شوبهاندنەکە لە شوبهێنراوەکەدا، وەک لەم بەیتەدا:
شەرەری تابش و بارش لە دەمی ڕەعدی بەهار
ئەسەری جۆششی گریانە لە ئەفغانمدا
دووەم- هەندێ لەو جوانییانەی پەیوەندییان بە وشەوە هەیە:
١- جیناس: ئەوەیە دوو وشە وەک یەک بن. ئەمەش چوار جۆرەی هەیە:
أ-«جیناسی تەواو»: ئەوەیە پیتەکانی ئەو دوو وشەیە لە چەشن و ژمارە و ڕیز و سەروژێردا تەن بە تەن یەک بن. جا ئەگەر هەر دوو وشەکە یەک وشەیی بوون، ئەوا پێی ئەڵێن «جیناسی تەواوی مومائیل»، وەک لەم بەیتەدا:
شەبەهی زوڵفی شەبەهـ گۆنەیە ڕوو گەردانی
بە سەری ئەو کە بە سەودا سەر و سامانم دا
لێرەدا لەنێوان دوو وشەی «شەبەهـ»دا جیناسی تەواوی مومائیل هەیە. خۆ ئەگەر یەکێ لە دوو وشەکان لە دوو وشە دروست کرابێ و ئەوی تریان یەک وشەیی بێ، ئەوا پێی ئەڵێن «جیناسی تەرکیب»، وەک لەم بەیتەدا:
موطمەئین خاطر و ئەیمەن مەبە هەرگیز لە شەڕی
نەفسی ئەممارە، کە ئەم مارە لەگەڵ تۆ شەڕییە
ب- «جیناسی ناقیس»: ئەوەیە یەکێ لە دوو وشەکە پیتێکی لەوی تریان زیاتر بێ. ئیتر ئەو زیادەیە لە سەرەتاوە بێ یا ناوەڕاست یا لە دوایی وشەدا، وەک وشەی «پووش» و «پووشوو» لەم بەیتەدا:
ڕەقیب و موددەعیی وەک پووش و پووشوون
بسووتێنین کە وەک بەرقین، لەبەر قین
ج- «جیناسی موحەڕڕەف»: ئەوەیە دوو وشەکە لە هەموو شتدا یەک بن، تەنها سەروژێریان جیاواز بێ، وەک «جەنان» و «جینان»، بەپێی شێوە نووسینی عەرەبی، لەم بەیتەدا:
جەنانی وەک جینان کردم بە ماوا
حەبیبەی «ماڵیاوا» ماڵی ئاوا
د- «جیناسی موضاریع»: ئەوەیە دوو وشەکە وەک یەک بن و تەنها لە یەک پیتدا جیاواز بن و ئەو دوو پیتەش کە تیادا جیاوازن لەیەکەوە نزیک بن، وەک وشەی «دیبا» و «زیبا» لەم بەیتەدا:
کوڕ تازە و تەڕ مادام سادە وەکوو خوشکی بێ
ئەمما کە ڕوا سەبزە دێبا کوڕ و زێبا کچ
هـ- «جیناسی لاحیق»: ئەوەیە دوو وشەکە وەک یەک بن و تەنها لە یەک پیتدا جیاواز بن و دوو پیتەکەش بە تەواوی جیاواز بن، وەک سێ وشەی «ئاسک» و «ناسک» و «باسک» لەم بەیتەدا:
ئەلا ئەی ئاسکی ناسک بە باسک
شکاندت گەردنی صەد شێری شەرزە
جیناس جۆری تریشی هەیە، بەڵام ئێمە لە دیوانەکەی نالیدا هەر نموونەی ئەمانەمان بەرچاو کەوت. لەوانەیە جۆری تریشی تیا بێ و بەسەرماندا تێپەڕیبێ.
٢- «ئیقتیباس»: وەرگرتنی شتێک لە ئایەتی قورئانی پیرۆز یا فەرموودەی پێغەمبەر یا سەرچاوەیەکی ئەدەبی و بەکارهێنانی لە ڕستەدا، نەک بە شێوەی ئەوە کە تێکستێکە وەرگیراوە، وەک «سیحری بەیان» و «حیکمەتی شیعر» لەم بەیتەدا:
نالی نیەتی سیحری بەیان، حیکمەتی شیعرە
ئەمما نیەتی قووەتی دڵ، قودرەتی ئینشا
کە لە حەدیسی «ان من الشعر لحکمة و ان من البیان لسحرا» وەرگیراون.
٣- «تەلمیح» کە هێمایە بۆ شیعرێک یا ڕووداوێک، وەک لەم بەیتەدا:
هودهودی دڵ حەبسی بەڵقیسی سەبای دیوە یەقین
خۆی کە دامێنگیری شاهی ئاصەفی ثانیی دەکا
کە هێمایە بۆ حیکایەتی حەزرەتی سولەیمان و پەپووە سڵێمانەکە و بەڵقیسی شاژنی یەمەن کە لە شاری سەبەء، ژیاوە..
ئەمە جگە لە گەلێ جۆری جوانیی و هونەری وشەئارایی کە ئەگەر یەکێک بەتایبەتی بەدوایانا بگەڕێ، لەوانەیە باسێکی دوور و درێژیان لەسەر بنووسێ.